59040 pic 11 06 280036

II. W stronę funkcjonalnej poetyki deskrypcji - literaturoznawcze, lingwistyczne, retoryczne i poznawcze aspekty kategorii opisu

Różnice w postawach badawczych wobec opisu -krytyczny przegląd stanowisk

We współczesnych pracach literaturoznawczych prozatorski opis literacki nie występuje zwykle jako samodzielny problem teoretyczny - do nielicznych wyjątków należą przywoływane już wcześniej prace Philippe’a Hamona, Janusza Sławińskiego czy Seweryny Wysłouch. Najczęściej kwestia budowy, funkcji i cech charakterystycznych opisu pojawia się w tle rozważań poświęconych strukturze narracji, i omawiana jest w formie uzupełnienia do właściwego przedmiotu analizy, jakim jest budowa fabuły, relacje przestrzenne w święcie przedstawionym czy specyfika fikcji literackiej. Dodać przy tym trzeba, że mnogość form opisowych (zależnych m.in. od etapu procesu historycznoliterackiego, gatunku literackiego, wrażliwości percepcyjnej autora czy przyjętej w świecie przedstawionym motywacji) oraz trudności w zastosowaniu jakiejś spójnej ich typologii sprawiają, że kategoria opisu nie poddaje się łatwo teoretycznym uogólnieniom i wciąż poddawana jest rewizjom.

Osobną grupę stanowią teksty krytyczne, zwłaszcza historycznoliterackie, w których - z natury rzeczy - analizy opisów służą badaniom stylistycznym bądź tematycznym, są podstawą do uogólnień dotyczących przemian gatunkowych czy charakterystyki epoki literackiej bądź pisarskiej techniki danego autora (np. przytaczane już prace W. Boleckiego, E. Ibsch, R. Barthesa czy R. Debray-Genette¹). Zwłaszcza kwestia przestrzeni literackiej i jej organizacji w konkretnych utworach literackich często stanowiła i stanowi kontekst dla zagadnień dotyczących opisu.

Tematyka deskrypcji - podejmowana przez literaturo-znawców głównie w latach 70. i 80. (przede wszystkim w nar-ratologii i semiotyce) - w ostatniej dekadzie rozpatrywana jest na nowo przez lingwistów w związku z problematyką językowego wyrażania relacji przestrzennych i kategoryzacji postrzeżeń (kognitywizm) oraz w powiązaniu z teorią gatunków mowy i kwestią spójności tekstu (lingwistyka tekstu). Wprowadzenie perspektywy tekstologicznej rzuciło nowe światło na wiele kwestii związanych z morfologią i interpretacją całostek deskryptywnych w utworach literackich. Pod tym względem prace Bożeny Witosz, a zwłaszcza jej, przytaczana tutaj wielokrotnie, książka pt. Opis w prozie narracyjnej na tle innych odmian deskrypcji. Zagadnienia struktury tekstu, są bardzo instruktywne i stanowić muszą dla wszystkich zajmujących się poetyką opisu źródło odniesienia².

Tę rozmaitość badawczych postaw wobec opisu można, nieco uogólniając, sprowadzić do dwóch opcji: epicki opis pro-

55

1

   Opera citata. Na temat teorii opisu prozatorskiego pisze Mirosław Olędzki w pierwszej części swojej rozprawy - zob. idem, Problematyka opisu w „Popiołach" Stefana Żeromskiego, „Zagadnienia Rodzajów Literackich” XXXI 1988, z. 1-2. Istnieje ponadto spora liczba prac poświęconych deskrypcji w twórczości poszczególnych autorów, większość została uwzględniona w przypisach w książce B. Witosz (OPN). Tam też znajduje się obszerny wykaz tekstów językoznawczych i literaturoznawczych poświęconych pośrednio lub bezpośrednio deskrypcji. W dalszej części pracy odsyłam w przypisach, konsekwentnie, tylko do tych tekstów, do których sama nawiązuję.

2

   Praca niniejsza - choć rozpoczęta jeszcze na długo przed ukazaniem się wymienionej książki - również wiele zawdzięcza rozprawie Bożeny Witosz. W przypisach podaję miejsca występowania wykorzystanych przeze mnie wątków oraz lokalizacje cytatów.