Pozytywizm leksykon literatury polskiej4

Szkice węglem

Sceny z dramatu ludowego Pan Zotzikiewicz według Szkiców węglem H. Sienkiewicza

Utwór > Henryka Sienkiewicza, napisany w Ameryce w 1876 r. Jego problemem jest „zasada nieinterwencji" szlachty wobec wsi po uwłaszczeniu chłopów i zaprowadzeniu sądów gminnych, zasada polegająca na całkowitym odizolowaniu się zie-miaństwa od okolicznych mieszkańców. Wobec niesłychanego zacofania i bezradności chłopów - cech wyeksponowanych w scenie karczemnej i sądowej - gminą rządził mianowany przez urząd carski kancelista („pisarz") Zotzikiewicz, człowiek wyjątkowo podły, wykorzystujący bez skrupułów swoją „wyższą inteligencję" (możliwość składania donosów o udziale w powstaniu styczniowym). Rozczytany w romansowych powieściach zeszytowych chciał uwieść Rzepową, a gdy ona stawiała opór, postanowił zemścić się i wciągnął podstępnie jej męża, podczas libacji pijackiej, na listę poborowych do wojska. Zrozpaczona Rzepowa zaczęła szukać pomocy kolejno u księdza, panienki ze dworu, dziedzica Skorabiewskie-go, wreszcie w urzędzie powiatowym. Nie osiągnąwszy niczego zdała się „na wolę" pisarza. Rozwścieczony Rzepa zamordował żonę i podpalił dwór. Szkice węglem, rozbudowany utwór nowelistyczny, wprowadza po raz pierwszy do literatury polskiej obraz > wsi pozbawiony romantycznej ideali-zacji, ukazujący jej bezdenną ciemnotę, niezdolność do organizowania własnego życie, skłonność do pijaństwa itd. Bełkotliwe i bezsensowne wypowiedzi postaci są mocno wystylizowane na gwarę chłopską, która typizuje socjologicznie bohaterów w takim samym stopniu, jak ich obyczaje, mentalność, światopogląd, wiedza - to wszystko, co warunkuje sposób bycia określonej warstwy społecznej. Utwór więc. jako jeden z pierwszych, nadaje naszej literaturze znamiona > realizmu; od tego czasu obowiązkowa staje się stylizacja środowiskowa języka > postaci, ich typowość i reprezentatywność socjologiczna (> język i styl). Tytułowe „szkice węglem” nawiązują do tradycji literatury obrazkowej, walnie przyczyniającej się do powstania i rozwoju realizmu.

Istotną cechą poetyki utworu jest obecność warstwy groteskowej. Spiętrzenie komicznych scen, graniczących z absurdem, wywołuje jednocześnie śmiech i zgrozę; to, co jest śmieszne, jest także straszne. I na tym przede

wszystkim polega groteeika nowego typu, której poetyki nikt nie potrafił tak doskonale wykorzystać Jak Sienkiewicz Wielu krytyków i czytelników nie zrozumiało istoty ujęć groteskowych I oskarżyło autora o ośmieszanie i poniżanie chłopów Sytuacja ta powtórzyła się po opublikowaniu Bartka Zwycięzcy (1882), pisanego w podobnym stylu.

Szkoła Główna Warszawska

A. Zaleski, Widok na Pałac Kazimierzowski od strony Powiśla

Uczelnia polska, założona z inicjatywy Aleksandra Wielopolskiego w 1862 r. - trzydzieści lat po zlikwidowaniu Uniwersytetu Warszawskiego. Istniały więc trudności ze skompletowaniem kadry profesorskiej na wysokim poziomie.

Szkota miała 4 wydziały: |ilo-logiczno-historyczny, prawniczy, matematyczno-fizyczny i lekarski. Wykłady z historii literatury polskiej prowadzili Aleksander Tyszyński i Adam Belcikowski, z literatury powszechnej Fryderyk Lewestam, z języka polskiego Józef Przybo-rowski, a filozofii Henryk Struve.

W roku akademickim 1866/67 rozpoczęli studia filologiczne > Henryk Sienkiewicz, > Piotr Chmielowski, > Aleksander Świętochowski, Julian Ochoro-wicz (później główny przedstawiciel filozofii pozytywistycznej), a studia matematyczne Aleksander Głowacki (> Bolesław Prus). Są to więc ludzie, którzy rychło nadadzą ton rozwojowi literatury polskiej i staną się jej największymi filarami. To chyba najwspanialszy rocznik w dziejach szkolnictwa wyższego. Studenci nie byli zbyt zadowoleni z wykładów: wyrażały one postawy konserwatywne, niechęć do > pozytywizmu i darwinizmu (> Karol Darwin). Zakładali więc kółka samokształceniowe, studiowali pisma > Augusta Comte'a, > Hipolita Taine’a, > Herberta Spencera i > Johna Stuarta Milla na własną rękę. Nawiązali kontakt z > „Przeglądem Tygodniowym", drukując tam m in. bardzo krytyczne artykuły na temat książek swoich profesorów. Gdy ukończyli trzeci rok studiów (1869), Szkoła Główna została nagle zlikwidowana, a na jej miejsce powołano Uniwersytet Warszawski z rosyjskim językiem wykładowym i radykalnie zmienioną kadrą profesorską (sprowadzono lichych na ogół wykładowców z głębi Rosji); poziom nauczania byt bardzo niski, katedra literatury polskiej przestała istnieć. Próby kontynuacji studiów na uczelni rosyjskiej budziły opór wewnętrzny i kończyły się niepowodzeniem, Część studentów (np. Sienkiewicz i Prus) nie uzyskała