Prus powieści z wielkich pytań epoki 4

J. Kulczycka-Saloni zwróciła uwagę na_ ujęcie tematu, które uniemożliwia wszelką „aktualizację” nawiązanie do spraw polskich w ich XX-wiecznym aspekcie wyszukanie jakichś najlżejszych nawet do nich aluzji Pojawia się natomiast filozofia państwa, a może nawet filozofia cywilizacji, ujmująca niezmiernie szeroko problematykeTgeneze cywilizacji i umysłowej kidtuly" człowieka, jego stosunku do naturalnego środowiska i wynikających z tego stosunku problemów ekonomicznych, struktury władzy i jej stosunku do rządzonych, stosunku do sąsiednich państw oraz do mniejszości narodowych we własnym. Można powiedzieć, że Prus skonstruował model państwa aktualnego w stosunku do państw znanych historycznie oH państw starożytnego Wschodu, na wielkich imperiach XIX-Wiecznych kończąc.

Byłaby to wobec tego ucieczka do ograniczeń horyzontu poznawczego, wymuszanych przez polską sytuację polityczną narodu bez państwa" Byłby to roczaj '"eksperymentu myślowego, dokonywanego przy założeniu, że wśród „organów” społeczeństwa nie brak żadnego z istotnych składników sprzyjających rozwojowi. Na trop takiego myślenia prowadzi Prus we „Wstępie”, gdzie powiada, że egipska kolebka cywilizacji powstała dzięki ^zdumiewającej organizacji ludzi, zdolnych sprostać wyzwaniu środowiska geograficznego.

Prus, zamierzając w swoim utworze mówić o mechanizmie funkcjonowania państwa, czyni podstawą swojej filozofjjjhipotezę społeczeństwa iako organizmu^

Znamienne, że nie wybiera z dziejów państwa egipskiego okresu wielkości, lecz 25 miesięcy z czasu regresu. Nie jest to jeszcze upadek. Państwo egipskie nadal pozostaje potęgą, ale organizm tego państwa zaczyna toczyć choroba. Akcja „Faraona” rozgrywa się w XI w. przed Chrystusem* za panowania Ramzesa    Xf?I-~bststnicli'fara ńnn w z XX dynastii, po której wygaśnięciu na

tron wstąpił arcykapłan Herhor. Jest on postacią historyczną. Nie jest natomiast pewne, czy Ramzes XIII naprawdę istniał. Jego wizerunek jest jednak jedną ^najświetniejszych kreacji osobowych w twórczości Prusa. Budzi sympatię i współczucie czytelnika.

Obraz problemów państwa został przedstawiony na kanwie konfliktu faraona z kapłanami. Władca i władza może odegrać role niezwykle konstruktywną w procesie budowania i podtrzymywania równowagi organicznej państwa, ale walka o władze nie zawsze wspomaga procesy integracyjne, a na dodatek powiększa ich społeczne koszty. Rola polityki jest więc w świetle ^Faraona" w wymiarze „długiego trwania” znacznie mniej organotwórcza niż funkcja nauki (odkryć, wynalazków) i funkcja pracy produkcyjnej. Władza i polityka mogą spełniać niezwykle dobroczynną funkcję, jeśli sprzyjają pracy cywilizacyjnej, umieją ją odsłaniać od zagrożeń zewnętrznych ' i zapobiegać marnowaniu energii na szamotaninę wewnętrzną, ale mogą też działać na szkodę cywilizacji.

Byłby więc ^Faraon” powieścią historiozoficzna o państwie i polityce, nie zaś apoteozą polityki.

Na postawie „Historii literatury polskiej w dziesięciu tomach” oprać. J. Bachórz, s.355-386.

4