Psychologia5

124 PSYCHOLOGIA WSPÓŁCZESNA: LEPIEJ, WIĘCEJ, PRZYSTĘPNIEJ

łów rozmieszczonych w całym ciele.; Rdzeń kręgowy ma też pewną zdolność' do ! sprawowania „rządów lokalnych”. To znaczy kontroluje on niektóre reakcje na ■: zewnętrzną stymulację za pomocą odruchów rdzeniowych. Odruch rdzeniowy jest prostą, niewymagającą uczenia się reakcją na bodziec, w której mogą brać udział zaledwie dwa neurony - czuciowy (wstępujący) i ruchowy (zstępujący; por. rycina 3.4). W niektórych odruchach bierze udział także trzeci neuron, zwany pośredniczącym, ponieważ pośredniczy on w przesyłaniu impulsu nerwowego z neuronu czuciowego do ruchowego.

Na rdzeń kręgowy (i mózg) składa się istota szara i istota biała. Istota szara zawiera niezmielinizowane neurony. Niektóre z nich są odpowiedzialne za odru- ■ chy rdzeniowe, a inne aksonami są połączone z mózgiem. Istotę białą tworzą wiązki dłuższych, zmielinizowanych (a zatem białych) aksonów przekazujących informacje do mózgu i z mózgu. Jafcwidać na rycinie 3.4, przedstawiającej prze- r ■ krój poprzeczny rdzenia, istota szara, zawierająca także ciała komórkowe, jest ułożona pośrodku rdzenia i ma kształt motyla.

Jesteśmy wyposażeni w wiele odruchów. Mrugamy w reakcji na podmuch powietrza. Przełykamy, gdy w ustach nagromadzimy pokarm. Jeżeli ktoś nas uderzy tuż poniżej kolana, to automatyczniepodskakuje nam noga, co jest świadectwem prawidłowego funkcjonowania naszego układu nerwowego. Wydalanie moczu i wypróżnianie się są odruchowymi reakcjami na wzrost ciśnienia w pęcherzu bądź jelicie grubym. Rodzice spędzają zwykle całe tygodnie na treningu czystości niemowląt, czyli uczeniu ich, jak zaangażować mózg do tego początkowo automatycznego procesu. To, że uczymy się kontrolowania takich odruchów bezwarunkowych, czyni możliwym istnienie cywilizacji.

W reakcjach seksualnych także można wyróżnić wiele odruchów. Pobudzanie narządów płciowych prowadzi do erekcji u mężczyzn oraz zwilgotnienia pochwy u kobiet (oba te odruchy umożliwiają odbycie stosunku seksualnego), a także do mimowolnych skurczy mięśni podczas orgazmu. Jako odruchy, procesy te mogą nie angażować mózgu, choć najczęściej bierze on udział w ich regulacji. Uczucie namiętności, wspomnienie przyjemnego kontaktu seksualnego z przeszłości czy fantazje seksualne zwykle mają swój udział w ludzkiej reakcji seksualnej, a oznaczają przesyłanie informacji z mózgu do narządów płciowych za pośrednictwem rdzenia kręgowego (Rathus i in., 1997).

MOZG. Każde przedstawienie ma swoją gwiazdę, a niewątpliwą gwiazdą ludzkiego układu nerwowego jest mózg. Za piękny, owalny kształt naszej głowy i jej ; wielkość odpowiedzialne są właśnie kształt i wielkość naszego mózgu. W całym króiestwiejzwierząt człowiek (czyli ty i pozostałe sześć miliardów ludzi) jest niepowtarzalny z uwagi na swoje zdolności do uczenia się i myślenia, ża które odpo-" wiada mózg. Mózg mężczyzn jest przeciętnie o 15% większy od mózgu kobiet¹ . (Blurn, 1997). Feministki mogłyby teraz stwierdzić, że więcej niekoniecznie ozna-’ cza lepiej. I miałyby rację, ponieważ w wypadku ludzkiego mózgu liczy się nie tyle jego wielkość,-ile liczba znajdujących-się w nim-połączeń synaptycznych. Co więcej, mózgi kobiet „pracują na wyższych obrotach” od mózgów mężczyzn. Kobiety metabolizują więcej glukozy i przy wielu zadaniach zdają się angażować większą część swojego mózgu niż mężczyźni (Blum, 1997).

Przyjrzyjmy się bliżej budowie mózgu przedstawionej na rycinie 3.5. Rozpoczniemy od tylu gfowyj gdzie rdzeń kręgowylączykię z mózgiem, po czym Będzie-" my się posuwać do przodu. Dolna część mózgu, czyli tyiomózgowie, zawiera trzy główne struktury: rdzeń przedłużony, most i móżdżek.

Liczne drogi nerwowe za pośrednictwem rdzenia przedłużonego łączą rdzeń kręgowy z mózgiem. Rdzeń przedłużony zarządza ważnymi funkcjami życiowy-imi, takimi jak praca serca, ciśnieniekrwi i "oddychanie. Odgrywa takżeważną rolę w kichaniu, kaszlu i śnie. Most jest strukturą położoną za rdzeniem przedłużonym; nazywa się tak dlatego, że składa się z wiązek przechodzących przezeń nerwów. Przewodzą one informacje o ruchach ciała i biorą udział w regulacji uwagi, snu i czuwania oraz w oddychaniu:

Przed mostem jest umieszczony móżdżek, którego dwie półkule są odpowiedzialne za utrzymywanie równowagi i kontrolę czynności motorycznych, czyli ru-' chów ciała. Uszkodzenie móżdżku może prowadzić do upośledzenia koordynacji wzrokowo-ruchowej, trudności z utrzymywaniem równowagi i do spadku napięcia mięśni.

W tyłomózgowiu zaczyna się też układ siatkowaty, który rozciąga się poprzez śródmózgowie aż do niższych części przodomózgowia. Ten układ odgrywa istotną rolę w regulacji uwagi, snu i wzbudzenia. Uszkodzenie układu siatkowatego może prowadzić do stanu komy.. Jego stymulacja powoduje przesyłanie informacji dó kory mózgowej, zwiększając czujność naszej uwagi i uwrażliwiając ją na informacje napływające z narządów zmysłów. Elektryczna stymulacja tej struktury powoduje obudzenie się śpiącego zwierzęcia. Specyfiki znane jako de-presory OUN (np. alkohol) częściowo hamują aktywność układu siatkowatego.

Nagle, głośne dźwięki pobudzają ten układ i powodują przebudzenie się. Jed-nakże układ siatkowaty może się stać wybiórczy w wyniku uczenia się, dzięki czemu może odgrywać rolę filtra stymulacji. Wskutek jego działania pewne informacje mogą być przepuszczane na wyższe piętra mózgu, podczas gdy .inne są przez

1

Warto zauważyć, że różnice średniej masy ciaia między mężczyznami a kobietami niwelują opisaną różnicę wagi mózgu. Wskazywano również, że wskaźnik „masa mózgu/masa ciała” jest u ko-. biet korzystniejszy (przyp. red.).