PwTiR109

216 Rozdział 8

nej, gdyż nie obejmuje np. sankcji cywilnoprawnych w postaci nieważności lub bezskuteczności czynności prawnej. Najczęściej jednak mówiąc o odpowiedzialności cywilnej, mamy na myśli odpowiedzialność odszkodowawczą, tj. taką, gdy obowiązujące prawo cywilne przewiduje odpowiedzialność jednego podmiotu za szkodę poniesioną przez inny podmiot. Istota omawianej odpowiedzialności sprowadza się więc do obowiązku dania odszkodowania, czyli spełnienia świadczenia odszkodowawczego. Jeśli w określonej sytuacji żaden podmiot prawa cywilnego nie jest obciążony odpowiedzialnością za doznaną przez kogoś szkodę, to konsekwencje tego ponosi sam poszkodowany.

Odpowiedzialność odszkodowawcza może być oparta na różnych zasadach. Najważniejszą z nich jest zasada winy, odwołująca się do założenia, że za skutki zawinionego działania lub zaniechania wyrządzającego szkodę sprawca powinien ponieść konsekwencje prawne. Jest to naczelna zasada w dziedzinie odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych. Wyraża to zwłaszcza art. 415 k.c., zgodnie z którym kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia. Pojęcie winy jest tutaj rozumiane jako bezprawne i zarazem naganne (wadliwe) postępowanie, przy czym występuje konieczność łącznego wystąpienia wymienionych dwóch elementów składowych: obiektywnego i subiektywnego. Bezprawność w prawie cywilnym powinna być w zasadzie rozumiana jako niezgodność (sprzeczność) określonego zachowania z przepisami ustawy. Stopnie wadliwości zaś czynnika subiektywnego prowadzą do odróżnienia winy umyślnej od niedbalstwa, rozumianego jako niedołożenie wymaganej staranności, a występują przy tym różne stopnie pośrednie winy. Generalnie jednak każda postać w iny powoduje odpowiedzialność odszkodowawczą przewidzianą we wskazanym przepisie kodeksowym. Warto podkreślić, że za szkodę wyrządzoną umyślnie odpowiedzialność sprawcy jest bezwzględna.

W ostatnich latach wzrasta na znaczeniu odpowiedzialność odszkodowawcza oparta na zasadzie ryzyka, która jest różnie rozumiana w poszczególnych regulacjach ustawowych, odwołujących się do ryzyka właściciela, ryzyka posiadacza rzeczy, ryzyka przedsiębiorcy, czy ryzyka zwierzchnika. Wiąże się to ze zwiększonymi zagrożeniami dla życia, zdrowia oraz majątku każdego człowieka w wyniku rozwoju mechanicznych środków komunikacji poruszanych za pomocą sił przyrody, używania różnych niebezpiecznych dla otoczenia urządzeń, posługiwania się innymi osobami przy prowadzeniu działalności gospodarczej itp. W tego rodzaju sytuacjach jest społecznie uzasadnione odstąpienie od winy jako miernika oceny zachowań powodujących powstanie szkody i odwołanie się do konieczności ponoszenia odpowiedzialności za sam skutek. Nie jest to jednak odpowiedzialność absolutna, gdyż zwalniają od niej określone ustawowo, zobiektywizowane okoliczności. Należy do nich w szczególności tzw. siła wyższa (yis maior), które to pojęcie nie jest zdefiniowane w prawie polskim. Dorni-nujące w nauce prawa obiekty wistycznc teorie siły wyższej rozumieją przez nią zdarzenie zewnętrzne o charakterze nadzwyczajnym, którego skutkom nie sposób zapobiec. Często jest do tego dodawana cecha niemożliwości przewidzenia określonego zdarzenia, ale nie w sensie absolutnym, a jedynie w oznaczonej sytuacji.

Stosunkowo niewielkie znaczenie ma w praktyce odpowiedzialność odszkodowawcza oparta na zasadzie słuszności. Zasada ta pomija winę i odwołuje się do zasad współżycia społecznego jako uzasadnienia omawianej odpowiedzialności w sytuacjach wyjątkowych, wyraźnie oznaczonych w kodeksie cywilnym. Rośnie natomiast rola zasady gwarancyjno-repartycyjnej, która jest związana z działalnością ubezpieczeniową. Na tej właśnie zasadzie jest oparta odpowiedzialność ubezpieczycieli, którzy ze składek ubezpieczających się tworzą specjalny fundusz przeznaczony na wypłatę odszkodowań i innych świadczeń osobom ubezpieczonym. Jest to odpowiedzialność gwarancyjna, która mieści się w ramach odpowiedzialności odszkodowawczej, ale nie ma wciąż tak dużego znaczenia, jak odpowiedzialność typu sprawczego.

Wymienione powyżej zasady, na których może być oparta odpowiedzialność odszkodowawcza, znajdują zastosowanie do dwóch przeciwstawianych sobie rodzajów' tej odpowiedzialności. Jednym z nich jest odpowiedzialność z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania powstałego z zawartej umowy (kontraktu). Jest to tzw. odpowiedzialność kontraktowa, uregulowana w art. 471 i nast. k.c. Powołane przepisy kodeksowe wiążą tego rodzaju odpowiedzialność z niezachowaniem należytej staranności przez dłużnika, ale zarazem dopuszczają, że zakres tej odpowiedzialności może być zarówno rozszerzony, jak też zaważony przez przepisy ustawowe lub czynność prawną. Nieważne jest tylko zastrzeżenie umowne, że dłużnik nie będzie odpowiedzialny za szkodę, którą może wyrządzić wierzycielowi umyślnie. Omawiana odpowiedzialność jest z reguły oparta na zasadzie winy. Wskazany art. 471 k.c. zawiera domniemanie prawne, że niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania umownego stanowi następstwo okoliczności, za które dłużnik odpowiada. Mogą to być okoliczności przez dłużnika zawinione, ale jego odpowiedzialność może też być oparta w danej sytuacji na innej zasadzie, w tym zwłaszcza na zasadzie ryzyka. Do tej właśnie zasady odwołuje się art. 474 k.c., zgodnie z którym dłużnik jest odpowiedzialny jak za własne działanie lub zaniechanie za postępowanie osób, z których pomocą zobowiązanie wykonywa bądź którym wykonanie zobowiązania powierza. Dotyczy to także wykonania zobowiązania przez przedstawiciela ustawowego dłużnika. W tych wszystkich sytuacjach to na dłużniku spoczywa ciężar wykazania, iż niewykonanie lub nienależyte wykonanie danego zobowiązania umownego nastąpiło wskutek takich okoliczności, za które odpowiedzialności nie ponosi. Jeżeli tego nie wykaże, to poniesie odpowiedzialność odszkodowawczą.