rozdział34

szerszych syndromów zachowań, jest zagadnieniem czysto empirycznym, i zasadnych odpowiedzi na nie dostarczyć mogą systematycznie prowadzone badania naukowe. Jednakże często już nawet potoczna, bezpośrednia znajomość badanego społeczeństwa pozwoli tak sformułować hipotezy wskaźnikowe, iż z grubsza będziemy w stanie oszacować różne miary wartości wskaźnikowej danego zachowania dla innych typów zachowań. Warto jednak uprzytomnić sobie przesłanki tkwiące u podstaw takich hipotez. Jeśli, na przykład, traktujemy pojedyncze przypadki zachowania („nietoleran-cyjnego”, ,,inteligentnego”, „lękliwego”) jako wskaźniki rozleglejszych zachowań tej samej kłasy, to dlatego, iż sądzimy, że u postaw ich tkwi pewna wspólna przyczyna, pewna cecha psychiczna, która wyraża się w mniej lub bardziej rozległej klasie zachowań. Kiedy indziej zakładamy, iż w społeczeństwie działają czynniki kształtujące określony zespół zachowań wedle jakiegoś wzorca - roli społecznej, stylu bycia itp. Jeśli, powiedzmy, traktujemy zaobserwowany przez nas fakt, że ktoś bada za pomocą słuchawki serce innego człowieka, jako wskaźnik całej, rozległej klasy zachowań j związanych z „rołą lekarza”, to dlatego iż znamy społeczną definicję „roli lekarza” i ! wierny, jakiego typu wymagania bywają kierowane pod adresem lekarzy, a zarazem zakładamy, iż presja ta działa skutecznie, gdyż współkształtuje wiedzę, wartości i zachowania wykonawców tej roli.

Zachowania mogą być traktowane jako wskaźniki różnorodnych cech - psychicz- j nych i społecznych - samych osób działających bądź też jako wskaźniki odpowiednich cech składających się na kulturę i strukturę zbiorowości, w której zachodzą obserwowane sytuacje. Zacznijmy od sytuacji pierwszej, w której zachowania ludzkie są traktowane j jako wskaźniki cech psychicznych osób działających. Wyodrębnimy tu trzy typy relacji łączących wskaźnik z indicatum, rozpatrując ewentualne występowanie i kierunek zależności przyczynowej między nimi: zachowania mogą być skutkiem posiadania 1 pewnej cechy psychicznej, mogą byc one jej przyczyną, wreszcie mogą byćjej korelatami, przyczynowo z nią nie powiązanymi. Kiedy obserwując pewne zachowania, dochodzimy do wniosku, iż wskazują one na działanie u danej osoby odpowiedniego motywu (tj. traktujemy zachowania jako wskaźnik tego motywu), to w sytuacji tej wskaźnik, czyli zachowanie jest skutkiem, zaś indicatum, czyli inferowany zeń motyw - przyczyną tego || zachowania. Zachowania mogą być uznane za wskaźniki cech psychicznych osób r badanych również wtedy, kiedy są przyczyną (lub jedną z przyczyn) posiadania tych cech. j Jeśli wiemy o kimś, iż przez wiele lat był zawodowym podoficerem, to z dużym ¹ prawdopodobieństwem możemy wyciągnąć wniosek, iż posiada on te cechy osobowości, jj które nazywamy zdyscyplinowaniem. Zakłada się, iż pewien sposób zachowania przez j^! wiele lat wytwarza na tyle jednoznaczne rysy osobowości, iż zachowania te możemy | traktować jako wskaźniki zależnych od nich i ukształtowanych przez nie cech psychicznych. Wreszcie zachowania mogą być korelatami pewnych cech psychicznych, choć bezpośrednio przyczynowo nie są z nimi związane. Na przykład; w niektórych krajach o osobach regularnie chodzących do kościoła można mniemać, iż cechują je także konserwatywne poglądy społeczno-polityczne, choć między tymi dwoma elementami nie n.uszą zachodzić bezpośrednie związki przyczynowe, a jedynie korelują się one ze sobą w ramach szerszych „syndromów światopoglądowych”.

Zachowania mogą być też traktowane jako wskaźniki struktury i kultury zbiorowości, której członkami są działający, obserwowani przez nas ludzie. Wskaźniki tc mogą być

pojęte jako wskaźniki definicyjne (z reguły definiujące w sposób cząstkowy odpowiednie pojęcia). Struktura społeczna czy kultura grupy, przy pewnym rozumieniu tych terminów, to określony sposób zachowania się członków zbiorowości, określony układ ich wzajemnych oddziaływań. Częstości pewnych typów wzajemnie odniesionych zachowań stanowić mogą definicyjne wskaźniki pewnych cech strukturalnych zbiorowości, na przykład stosunków społecznych, barier tniędzygrupowych kontaktów itp. Podobne wskaźniki mogą też definiować granice grup społecznych i grupowe przynależności. Często, obserwując zachowanie ludzi, dochodzimy do wniosku, iż w ich zbiorowości działają takie, a nie inne normy współokreślające strukturę grupy, wchodzące w skład jej kultury itd. Zachowania służą nam również jako wskaźniki struktury społecznej i kultury grupy w takim rozumieniu tych terminów, które obejmuje pewne wartości członków grupy, ich wyobrażenia, system norm i ról pojętych jako motywy działań własnych i skierowane wobec innych nakazy zachowania się. Dla tych aspektów kultury i struktury społecznej zachowania członków grupy są wskaźnikami inferencyj-nymi.

; Inną, nie mniej powszechną kategorią zjawisk przyjmowanych za wskaźniki zmiennych socjologicznych są wypowiedzi członków badanej zbiorowości. Przy szerokim rozumieniu terminu „zachowanie” wypowiedzi też można uznać za specjalną kategorię zachowań (niekiedy spotyka się nawet niezbyt fortunny termin „zachowania słowne”), ale są to zachowania na tyle odmienne od zachowań innych typów, że warto potraktować je odrębnie. Różnicę tę widać, kiedy’wypowiedzi traktujemy jako wskaźniki rzeczowe wyrażonych w nich stanów psychicznych, czy też opisanych w nich zjawisk, zdarzeń i stanów rzeczy, albowiem związek między fizycznym kształtem wskaźnika (wypowiedzi) oraz odpowiadającym mu indicatum jest określony - lub lepiej: wspóiokreślo-ny - przez konwencje semantyczne i język danej zbiorowości. Konwencje te pozwalają na opisanie stanu rzeczy, stanowiącego indicatum interesujące socjologa, za pomocą słów - określona konfiguracja staje się wskaźnikiem tego indicatum. Opis, który znajdujemy w Kronikach Długosza, staje się w tym rozumieniu wskaźnikiem przebiegu zdarzeń w czasie bitwy pod Grunwaldem, odpowiedzi na ankietę stają się wskaźnikiem ; faktu, iż badany rozpoczął naukę w szkole średniej, ale jej nie ukończył - wskaźnikiem i jakiegoś faktu jest tu po prostu informacja o tym fakcie.

Ale w grę wchodzić mogą różne indicata, wobec czego wypowiedź może być dla l badacza wskaźnikiem definicyjnym pewnych „zachowań słownych” badanego, może być wskaźnikiem infcrencyjnym wyrażonych w niej postaw, uczuć i myśli mówiącego, | może też być wskaźnikiem empirycznym zdarzeń, o których informuje, lub pewnych s innych faktów dostępnych zewnętrznej obserwacji. Warto jednak uświadomić sobie, iż wówczas, kiedy od stwierdzenia, że słyszymy wypowiedź określonej treści, przechodzimy do różnych kategorii indicatów, dla których wypowiedź ta może być wskaźnikiem, w grę wchodzi złożony typ rozumowania wskaźnikowego. Rozumowanie takie można by przedstawić w sposób schematyczny w postaci pewnego „łańcucha komunikacyjnego”. W łańcuchu tym wyróżnimy kilka ogniw połączonych pewnymi relacjami. I ogniwa, i relacje je łączące przedstawia rysunek 1^1J.

^,J Por. bliższą analizę tych zagadnień: S. Nowak. Funkcje wskaźników odpowiedzi ir badaniach ankietowych, w: Studia z metodologii nauk .społecznych.