rozdział30

siricto. Różne jej stopnie określają różne prawdopodobieństwa zajścia /. Jeśli zbudujemy dziesięciostopniową skalę „symptomów neurotyczności”, a następnie zbadamy za jej pomocą grupę osób leczonych na nerwicę i osób zdrowych (tj. dotychczas nie leczonych), tc obliczając następnie odsetki neurotyków w podzbiorowościach wyróżnionych przez ? oszczególne stopnie skali, możemy uzyskać takie na przykład wyniki Jak przedstawione w tablicy 3.2.

Tablica 3.2.

Stopień skali    Częstość

„symptomów    neurotyków

neurotyczności”    {w %)

10	98
9	92
8	79
7	51
6	45
5	37
4	28
3	13
2	7
1	3

Obszar „nerwicy” P(II U') bliskie jedności

Obszar nieoznaczoności

Obszar „zdrowia psychicznego” P{nic-l\ W) bliskie jedności

Pozostaje do arbitralnego rozstrzygnięcia, w którym miejscu skali robimy cięcia ustalające granice między „zdrowiem”, „obszarem nieoznaczoności” i „nerwicą”. W tablicy 3.2 linią przerywaną zostały zaznaczone umowne granice, według których osoby mające punktację 1 - 3 zostają zaliczone do niemal na pewno zdrowych, osoby o wyniku 8 - 10 do niemal na pewno neurotycznych, a wynik 4 - 7 to obszar nieoznaczoności naszej skali „symptomów neurotyczności”. Gdyby dla celów badania potrzebne były grupy jeszcze silniej skontrastowane, można by porównywać już tylko po dwie grupy skrajne, uzyskując tym samym moc odrzucania dla każdego krańca skali blisko 0,95. Jeszcze ktoś inny mógłby skalę tę po prostu podzielić na dwie części, zaliczając do jednej części skali wyniki 1 - 6, gdzie szansa nerwicy jest mniejsza niż 0,5, a do drugiej wyniki 7-10, gdzie Szansa jest większa od 0,5. Zależy to, rzecz jasna, od celu badania i od pożądanego poziomu trafności wskaźnika.

Poza przykładem ostatnim zajmowaliśmy się dotąd głównie problemami trafności wskaźników będących zmiennymi jakościowymi (nominalnymi). Ale problemy tu poruszane dotyczą również wskaźników zmiennych ilościowych, a więc skal co najmniej porządkowych. Aby można było zastosować w badaniu socjologicznym zmienną lościową, nie wystarczy zdefiniowanie danej zmiennej, ani też określenie jej wartości w erminach czysto teoretycznych. Trzeba jeszcze dobrać odpowiednie wskaźniki, tj. określić metodę jej pomiaru. Tak jak w przypadku wszystkich wskaźników, również w przypadku wskaźników zmiennych ilościowych interesuje nas typ związku pomiędzy zmienną mierzoną a skalą użytą do jej pomiaru. Czasem związek ten ma postać czysto definicyjną (na przykład odpowiedni wzór socjomctryczny podaje treść pojęcia, a

zarazem sposób pomiaru „spójności grupowej”) i wówczas zbieżność własności mierzonej ze skalą samą - lub, jak mówiliśmy wyżej, wysoka moc rozdzielcza skali - jest zagwarantowana odpowiednią konwencją znaczeniową. Jeśli natomiast związek ten jest luźniejszy wedle któregokolwiek zc schematów relacji między wskaźnikami a indicatum omówionych wyżej, to i moc rozdzielcza skali odbiega z reguły, w mniejszym !ub większym stopniu, od wartości + 1 (jak pamiętamy, moc rozdzielczą mierzy współczynnik korelacji zmiennej mierzonej z wynikami samego pomiaru). W takim przypadku warto sobie uprzytomnić, iż na każdą zmienną ilościową (stopniowalną lub ciągłą) możemy patrzeć również jako na zbiór jej wartości. Tym samym dziedzinie zjawisk podpadających pod daną zmienną odpowiada klasyfikacja tych zjawisk według wartości tej zmiennej, a każda z tych wartości może być traktowana jako dychotomiczny atrybut tych zjawisk. Wówczas wobec każdej wartości skali-wskaźnika, bez względu na to, jaki jest jej związek z indicatum: definicyjny czy rzeczowy, możemy postawić pytanie ojej moc zawierania i moc odrzucania dja odpowiadającej jej wartości zmiennej „naprawdę mierzonej”, czyli indicatum właśnie. Dla przykładu: biorąc wykształcenie za wskaźnik dochodu, nie powinniśmy zadowolić się ogólnikowym twierdzeniem, iż współczynnik korelacji skali wykształcenia (wskaźnik) z dochodem (indicatum) wynosi, powiedzmy, + 0,65. Może być bowiem tak, iż różne wartości czy przedziały tej skali będą się charakteryzowały różnymi wartościami mocy zawierania i odrzucania dla określonych wartości zmiennej mierzonej i zależności te mogą być dla nas ważne. Może się na przykład okazać, iż w grupie ludzi o wykształceniu niepełnym podstawowym mamy niemal wyłącznic przedstawicieli najniższych kategorii dochodu, a w grupie ludzi o wykształceniu wyższym - wyłącznic ludzi z najwyższych grup dochodu (tym samym tc dwie wartości wskaźnika mają dla odpowiadających im wartości indicatum moc odrzucania bliską lub równą jedności), natomiast w pośrednich przedziałach obu zmiennych - wskaźnika i indicatum - związek ich jest na tyle luźny, iż współczynnik korelacji obu skal w całej ich rozciągłości wynosi +0,65. Jest to zupełnie inna sytuacja od takiej, w której związek obu skal jest względnie równomiernie „luźny” w calcj ich rozpiętości. Tak więc również dla wskaźników ilościowych mierzących zmienne ilościowe warto sobie postawić pytanie: jakie są miary trafności poszczególnych wartości zmiennej mierzącej dla odpowiadających im wartości zmiennej mierzonej?

Omawialiśmy wyżej takie przypadki, w których punktem wyjścia do wnioskowania wskaźnikowego jest jednoznacznie określony zbiór zdań spostrzeżeniowych stwierdzających występowanie wskaźników W_t,..„ W_n i znanyjest algorytm przechodzenia od tego zbioru zdań do zdania: istnieje indicatum / (przedmiot a ma własność /). Od nich odróżniamy takie, gdzie o zajściu / wnioskujemy na drodze syntetycznego intuicyjnego oszacowania pewnej, mniej lub bardziej niejednoznacznie określonej, złożonej sytuacji wskaźnikowej. Zwrot „mniej lub bardziej niejednoznacznie określona” użyty został wyżej nieprzypadkowo: chodzi nam bowiem o wyróżnienie takich przypadków, w których na podstawie intuicyjnie chwytanej „całości” pewnej zaobserwowanej sytuacji wnioskujemy, iż pewien przedmiot ma taką a taką własność, ale ani jednoznacznie nie potrafimy wyliczyć elementów tej całości, ani też określić algorytmu wnioskowania wskaźnikowego, nawet gdybyśmy umieli wyliczyć elementy tej sytuacji brane pod uwagę. Wiele tzw. szacunkowych metod identyfikacji i pomiaru zmiennych polega na mniej lub bardziej intuicyjnym wnioskowaniu na temat występowania czy stopnia intensywności