pic 11 06 072009

Rozdział 11

Marginalizacja i wykluczenie społeczne

Wstęp

Problem marginalizacji i wykluczenia społecznego jest jedną z ważniejszych kwestii moralnych, ale także politycznych. Wykluczenie i marginalizacja społeczna jest trudna do pogodzenia z poczuciem sprawiedliwości (jakkolwiek byśmy ją definiowali), zaś zasięg tego zjawiska jest nieobojętny dla kultury politycznej, żywotności społeczeństwa obywatelskiego i generalnie - dla kształtu życia publicznego w dowolnym społeczeństwie. Im większej części społeczeństwa problem ten dotyka, tym niższa na ogół jest kultura polityczna, a zarazem tym słabsze jest społeczeństwo obywatelskie. Nie jest to kwestia, która dotyka jedynie kraje biedne albo kraje przechodzące radykalną zmianę społeczną (jak Polska), ale dotyczy ona również społeczeństw krajów zasobnych (Sen 1992: 114; Faux i Mishel 2000).

Zarówno marginalizacja, jak i wykluczenie społeczne to terminy na oznaczenie sytuacji opisywanej zarówno w publicystyce, jak i w pracach akademickich. Nic więc dziwnego, że rozumie się je w różny sposób, choć owe zróżnicowane rozumienia mają wspólny mianownik: oba zjawiska oceniane są negatywnie. Na przykład Maria Jarosz uważa, „że to ubóstwo przesądza o wykluczeniu społecznym”. I dalej wyróżnia trzy typy wykluczenia społecznego: „wykluczenie strukturalne, o którym przesądzają miejsce zamieszkania oraz posiadanie dochodów poniżej granicy ubóstwa; wykluczenie fizyczne, o którym przesądzają wiek, niepełnosprawność oraz w pewnym zakresie wykształcenie ojca; wykluczenie normatywne, które powodują alkoholizm, narkotyki, konflikty z prawem, samotność, bycie ofiarą dyskryminacji (bez względu na powód” (Jarosz 2004a: 158). Podzielając generalnie ocenę, iż ubóstwo przesądza o marginalizacji i wykluczeniu społecznym, podejmę jednak w dalszej części próbę nieco innego przedstawienia tego zjawiska.

Rozpocznę, jak zwykle od uściśleń pojęciowych, a zwłaszcza od rozróżnienia pomiędzy marginalizacją a wykluczeniem społecznym. Już teraz jednak można powiedzieć, iż pojęcia te wprawdzie oznaczają zjawiska silnie ze sobą skorelowane, ale jednak nie tożsame. Zjawiska, o których tu mowa odnoszą się do wielu dziedzin życia publicznego. Postaramy się je zidentyfikować i opisać typowe dla nich przejawy wykluczenia i marginalizacji.

Rozpoznanie zjawiska pozwoli przejść do omówienia kwestii jego przyczyn. Wstępnie można podzielić je na przyczyny systemowe, strukturalne, kulturowe i indywidualne. Zajmiemy się nimi po kolei.

Transformacja systemowa po upadku komunizmu we wszystkich w zasadzie krajach wychodzących z tego systemu stworzyła kategorię społeczną, określaną przez socjologów jako „strukturalne ofiary transformacji” lub jako przegrani. Warto więc zastanowić się, do jakiego stopnia koncepcje marginalizacji i wykluczenia społecznego są użytecznymi kategoriami analitycznymi w odniesieniu do strukturalnych ofiar reformy. Gdyby okazało się, że trafnie opisują one rzeczywistość społeczną po radykalnej zmianie systemowej, to oznaczałoby to, iż transformacja postkomunistyczna może być traktowana jako jedna z „systemowych” przyczyn marginalizacji i wykluczenia społecznego. Wreszcie na koniec zajmiemy się problemem skutków istnienia kategorii wykluczonych i zmargina-lizowanych dla życia publicznego określonego społeczeństwa. Stwierdzenie, iż waga tych skutków zależy w pierwszym rzędzie od rozmiarów kategorii wykluczonych nie jest szczególnie odkrywcze, ale zwraca uwagę na fakt, iż analiza skutków poprzedzona być musi oszacowaniem społecznego zasięgu zjawiska marginalizacji i wykluczenia.

Koncepcje i definicje: marginalizacja a wykluczenie

Jak już wspomniałem, marginalizacja i wykluczenie nie są pojęciami zamiennymi, choć niekiedy tak właśnie się je traktuje. Pojęcie marginalizacji odnosi się raczej do usytuowania jednostki na peryferiach istotnych nurtów życia publicznego, tymczasem wykluczenie jest terminem ostrzejszym i odnosi się do braku możliwości uczestniczenia w owych istotnych nurtach życia publicznego. Do istotnych nurtów, czy wymiarów życia publicznego zaliczamy takie, które decydują o pomyślności życiowej czy nawet sukcesie według kryteriów kulturowych dominujących w danym społeczeństwie. Niech za ilustrację posłuży poziom dochodu, posiadanie zatrudnienia, wykształcenie, kwalifikacje zawodowe, możliwość zabierania głosu w sprawach publicznych dotyczących zarówno społeczności lokalnej, jak i całego społeczeństwa, zdrowie i dostęp do ochrony zdrowia i innych świadczeń społecznych, lub nawet możliwość awansu zawodowego, cywilizacyjnego, czy materialnego.

Zarówno marginalizacja, jak i wykluczenie oznaczają zjawiska, które są ze sobą silnie pozytywnie skorelowane: jednostki których sytuację opisalibyśmy w kategoriach wykluczenia społecznego są na mocy definicji na marginesie rozmaitych wymiarów życia publicznego, z kolei osoby zmarginalizowane niekoniecznie muszą znajdować się w sytuacji wykluczenia społecznego, mogą uczestniczyć we wszystkich istotnych wymiarach życia społecznego, aczkolwiek w stopniu proporcjonalnie o wiele niższym niż reszta społeczeństwa. Widzimy więc, że pojęcie marginalizacji jest szersze niż pojęcie wykluczenia.

Koncepcje i definicje: marginalizacja a wykluczenie

271