38678 pic 11 06 072059

Rozdział 11. Marginalizacja i wykluczenie społeczne

(Baker 2002; Felis 2002). Tych właśnie ludzi skłonni bylibyśmy określać mianem zmarginalizowanych politycznie, czyli - używając terminologii Wolfego - wyłączonych z możliwości politycznego wyboru.

Marginalizacja w przestrzeni aksjologicznej oznacza brak zainteresowania dyskursem aksjologicznym toczonym w tej przestrzeni, a w przypadku wykluczenia mamy do czynienia z brakiem internalizacji norm moralnych, dominujących w kulturze danego społeczeństwa, a w konsekwencji - z trudnością w rozróżnianiu dobra i zła w otoczeniu społecznym i we własnym postępowaniu.

Przyczyny marginalizacji i wykluczenia

Wyróżnić można przynajmniej cztery następujące kategorie przyczyn marginalizacji i wykluczenia społecznego:

1)    systemowe, które pojawiają się wówczas gdy podstawowe reguły gry określonego systemu - ze względu na swą logikę - tworzą kategorię zmarginalizowanych i wykluczonych w którejś z wyróżnionych przestrzeni życia publicznego;

2)    strukturalne, kiedy brak dopasowania struktury społecznej do zapotrzebowań rynku wyklucza pewne kategorie ludzi (najczęściej z udziału w ekonomicznej przestrzeni życia publicznego);

3)    kulturowe, które pojawiają się wówczas, gdy deficyt kapitału kulturowego pewnych segmentów społeczeństwa wyłącza je z życia publicznego;

4)    indywidualne, kiedy nietrafne decyzje jednostkowe, niesprawność fizyczna lub umysłowa, przypadki losowe lub wyniszczenie przez nałogi (pijaństwo, narkomania), wyłącza taką jednostkę z uczestnictwa w życiu publicznym lub spycha na jego margines.

W przestrzeni gospodarczej do systemowych przyczyn marginalizacji i wykluczenia można zaliczyć bezrobocie. Bezrobocie jest bowiem skutkiem reguł systemowych gospodarki rynkowej, zaś wykluczenie z rynku pracy - zwłaszcza jeśli ma charakter długotrwały - prowadzi do degradacji ekonomicznej. Warto przypomnieć, że w systemie gospodarki nakazowo-rozdzielczej też istniały reguły systemowe, których skutkiem była marginalizacja lub nawet wykluczenie ekonomiczne, przede wszystkim na skutek działań politycznych (kolektywizacja wsi, wywłaszczanie chłopów i innych właścicieli ziemskich, tępienie prywatnego handlu i przedsiębiorczości itd.). Choć formalnego bezrobocia nie było, to jednak istniało bezrobocie ukryte (zwłaszcza na wsi) oraz zatrudnienie bez sensownej pracy (przerosty zatrudnienia), co doprowadziło do upadku etosu pracy (Tischner 1992b: 70, passim).

W gospodarce rynkowej pewna stopa bezrobocia jest więc skutkiem reguł systemowych. Poważny problem społeczny pojawia się wtedy, gdy z rynku pracy wykluczony jest duży segment społeczeństwa i gdy na dodatek bezrobocie dużych rozmiarów ma charakter chroniczny. Wówczas bowiem pojawiająca się w jego wyniku degradacja ekonomiczna prowadzi do błędnego koła biedy, z którego jednostki nie są w stanie wyrwać się bez pomocy z zewnątrz. 278 Mieczysław Kabaj (2005: 235, passim) sformułował kilka cech polskiego bezro-

bocia. Po pierwsze, jest ono najwyższe spośród trzydziestu krajów należących do OECD. Po drugie, jest przestrzennie bardzo zróżnicowane: są miejsca o stosunkowo niskiej stopie bezrobocia (duże miasta z Warszawą na czele, gdzie w ostatnich latach na 100 pracujących przypadało 6 bezrobotnych), oraz regiony północne i wschodnie, z powiatem gołdapskim na czele, gdzie na 100 pracujących przypadało 75 bezrobotnych (Kabaj 2005: 237-238). Po trzecie, bezrobocie polskie ma ona na ogół charakter długotrwały. Bezrobocie długotrwałe - pisze Kabaj (2005: 238) - stanowi jedną z największych kwestii społecznych współczesnego kapitalizmu. Z tego rodzaju bezrobociem mamy do czynienia wówczas, gdy bezrobotni pozostają bez pracy dłużej niż 12 miesięcy. Pod koniec 2003 roku liczba długotrwale bezrobotnych wynosiła 1 667 000, to znaczy 52,5 procent ogółu zarejestrowanych w urzędach pracy". Po czwarte, zjawisko to odznacza się wysoką stopą bezrobocia wśród młodzieży, najwyższą wśród krajów OECD. Po piąte wreszcie, stosunkowo mało i coraz mniej bezrobotnych otrzymuje zasiłki z Funduszu Pracy.

Przyczyny marginalizacji i wykluczenia

Ze strukturalnymi przyczynami wykluczenia z przestrzeni ekonomicznej mamy do czynienia wtedy, gdy lokalna struktura społeczna nie odpowiada zapotrzebowaniom rynku pracy, albo wówczas, gdy lokalny rynek pracy zdominowany był przez nieliczną grupę pracodawców, którzy na tym terenie zakończyli lub ograniczyli działalność (na skutek bankructwa, przeniesienia działalności w inne miejsce, restrukturyzacji czy spadku popytu na produkowane wyroby bądź usługi).

Kulturowe przyczyny wykluczenia z przestrzeni ekonomicznej pojawiają się wówczas, gdy mizerne umiejętności jednostki nie dają jej szans na włączenie się w aktywność zarobkową na dostępnym dla niej rynku pracy. Czynnikiem w tym przypadku najważniejszym jest niski poziom wykształcenia i brak kwalifikacji zawodowych.

Wreszcie indywidualne przyczyny mają bardzo różnorodną naturę. Wśród nich wyróżnić można niesprawność fizyczną lub umysłową, która uniemożliwia aktywizację ekonomiczną. Także przypadki losowe, prowadzące do degradacji ekonomicznej (np. długotrwała susza, niszcząca plony rolników czy powódź odbierająca dobytek gromadzony latami). Wśród indywidualnych przyczyn wyróżnić też trzeba te najbardziej subiektywne (np. brak chęci do nauki i zdobycia zawodu, uleganie wyniszczającym nałogom czy brak chęci do pracy).

Jak z powyższych rozważań wynika, kluczem do wydobycia się w obszaru marginalizacji ekonomicznej czy wykluczenia, a w konsekwencji - wydostania się z kręgu biedy jest praca. Nie jest to stwierdzenie odkrywcze, ale przez to nie przestaje być mniej prawdziwe. Jak pisze Jarosz (2004a: 157), praca jest we współczesnym społeczeństwie nie tylko sposobem utrzymania się przy życiu, ale i rodzajem instytucji wyznaczającej miejsce człowieka - i grupy - we współczesnym społeczeństwie. Stała praca jest, jak to określił Ralf Dahrendorf ‘biletem wstępu do świata zasobów’.

W sferze politycznej i cywilnej można być wykluczonym z polityki przez ^reguły gry (na przykład nie zezwalające na swobodne funkcjonowanie opozy-oolitycznej w ogóle lub choćby tylko niektórych jej odcieni), albo też przez

alną elitę władzy, która zamyka przestrzeń publiczną dla artykulacji żądań

279