S5006354

się zdobienie krawędzi (nncinunie, odcinki patyka?), ii jedno / nich miało dodatkowo ornament stempelkowy (dołcczki) poniżej brzegu.

(1,2.2. Specyficzny wariant min tej odmiany prezentują okazy zaopatrzone w masywne, wałkowate, nisko osadzone ucho (ryr. 18:22), którą to cechą nawią-zuji) blisko do form okradanych w litenilurzc jako .czasze dackie" (Cri$on 1955). Do grapy tej należą przede wszystkim dwie duże misy, odkryte w ob. 72 w Pleszo-wic 20 (tnbl. 161.20,21). a prawdopodobnie tukże trzecia fragmentarycznie zachowana miso (ucho nic zachowane). na krawędzi której widoczne są odciski patyku!?). ułożone w zygzak (tabl. 161:19). Zdobiono było również wewnętrzna część wylewu jednej z dwóch wcześniej wspomnianych „czasz dackich" (tabl. 161:20). Nasada masywnego, prostokątnego w przekroju ucho widoczna jest także na powierzchni innej misy. znalezionej w warstwie kulturowej na tym samym stanowisku (tabl. 194:21). Podobne ucha posiadały także dwa inne, ruchowunc fragmentarycznie okazy, pochodzące z. Plcszowo 17 (tabl. 30:9) i KrzesIowie (op. dr. tabl. XXIII II).

Prostota kształtów omawianych tu naczyń sprawia nujpcwniej, iż. analogiczne formy znaleźć można w inwentarzach ceramicznych wielu współczesnych kultur. Misy o prostych, rozchylonych ściankach występują sporadycznie w zespołach kultury przeworskiej, począwszy od fazy A2 młodszego okresu przedrzymskiego, jak też w okresie rzymskim (Dąbrowska 1973, $02, tabl. XI 2, 3; 1997, tabl. CXLIV 9; por. też formy typu PXXIIID w Błoniu - Mycielska, Woźniak 1988, 124). Stanowią także jedną z najczęściej spotykanych form lepionej ręcznie ceramiki kultury lateńskiej (por. np. StOckli 1979. tabl. 44:454-460.45:544-558; Bónis 1969, 188, ryc, 97:2. 104:4).

Wyraźnie bardziej ograniczonego terenu dotyczy kwestia genezy specyficznej odmiany misy stożkowatej, zaopatrzonej w masywne, nisko osadzone ucho, tzw. czaszy dackiej. Naczynia tego typu stanowią dość częste znaleziska nu terenuch Małopolski. Oprócz wymienionych wyżej okazów z Krzeslawic. Pleszowa 17 i 20, pojedyncze ich egzemplarze znane są Utkże z Krakowa Mogiły I (niepublikowane zbioiy Oddziału MAK w Nowej Hucie -nr inw. MAK/NH/8/380). Majkowic (Woźniak 1970, 136. 328). Podlęźa (Woźniuk 1990, 47n„ tabl. XVUc) i Pelczysk (Rudnicki 1996,249, ryc. 6:21). „Czasze dackie" są uznawane za jedną z najbardziej charakterystycznych form ceramicznych dackiego kręgu kulturowego (Crifun 1955; 1969, tabl. XI.VI-XI.VII). spotykane są w późnym okresie lateńskim także poza terenumi tej kultury, w obrębie niemal całej Kotliny Karpackiej (por. np.Gavclu 1952,19, ryc. 16:1, l7:)-3;Todorović 1962). Nu terenuch najbliższych Mulopolscc, znane są m. in. ze wschodniej Słowacji (Benadik 1965.73n„ ryc. 12:12), pojawiają się także w zespołach tzw. horyzontu cello-duckicgo w południowo-zachodniej Słowacji (Toćlk 1959, 867n., ryc. 322:8, 323:1-2), w warstwach odnoszonych do luzy 1.1' D2 z. oppidum w Bratysławie (Zu-char. Kęsa 1988.64n„ ryc. 19:7), u także w Budapeszcie (Bónis 1969, I89n„ ryc. 17:23, 34:19, 42:43 i dalsze). Uwużane są tam powszechnie za przejaw wpływów, a nawet fizycznej obecności Daków (Criyim 1955; Toćfk 1959; por. też Woźniak 1990, 48). Pomiu tu znana jest tukże z kultury puchowskicj, na terenuch której pojawia się już na przełomie środkowego i późnego okresu lateńskiego, choć liczniej dopiero w okresie rzymskim (Piela 1982a, lOln,), /daniem /.. Woźniaku (1990, 48, 76) wluśnic zu pośrednictwem kultury puchowskicj mogła nustąpić jej aduplucju w Mulopolscc. Znamienne jednak, iż w późnym okresie liitcńskim na terenach północnej Słowucji „czasze duckie” spotykane są sporadycznie (Piciu I982u, 103), a nu osuduch kultury puchowskiej, położonych w polskiej części Kurput, znalezisku tego typu, poza nieco zbliżonymi do nich kubkami o niejasnej chronologii, odkrytymi nu Górze Zamkowej w Cieszynie (Kietlińsku 1958, 115, tubl. III 2), nic występują w ogóle (Mudydu-Legutko 1996, 63). Wydaje się więc. co nujmnicj równic prawdopodobna teza wysunięta niegdyś przez K. Pietę (I982u, I03n.; por. też. Woźniuk 1990,78n.), iż. przejęcie tej formy, jak też innych elementów ceramiki dackiej (np. ornamentyka plastyczna), to jeden ze skutków wielokulturowe)! oddziaływań z południu, wywodzących się ze środowisk celtyckich (cclto-duckich) znad środkowego Dunaju, zapewne zu pośrednictwem powiązanego z nimi wschod-nio-slowuckicgo ośrodku zemplińskiego, pozostającego w ścisłym związku z powstaniem nowych ośrodków produkujących późną, celtycką ceramikę toczoną. Za taką ewentualnością przemawia także kontekst, w jakim znaleziono ceramikę tzw. nurtu dackiego, w tym trzy okazale „czasze dackie", pochodzące z ob. 72 z Pleszowa 20. Jak zaznaczono wcześniej, jama ta gromadzi najpewniej głównie odpady funkcjonującego na tej osadzie warsztatu produkującego ceramikę malowaną, u znaleziono w niej także fragment naczyniu term śjglk lala oraz nieliczne ułamki ceramiki „siwej"o niejasnej proweniencji. Warto zauważyć, że ułamek „czaszy dac-kicj" z Podlęźa pochodzi również z obiektu, który wiązany jest z funkcjonującą tum pracownią garncarską (Woźniuk 1990, 64, tab, II). W podobnym kontekście znaleziono tukże ceramikę typu dackiego w Liptowskiej Marze (w jamie przypiecowej jednego z pieców do wypału ceramiki malowanej, m. in. wraz z zabytkami południowej proweniencji - Pieta I982a, I03n, tabl. XXXV). Analogicznie, jak w odniesieniu do zabytków słowackich, sądzić więc można, że pojawienie się w Plcszowic. u zapewne też w Krzeslawicach oraz na innych osuduch grapy tynieckiej, form nawiązujących do ceramiki typu dackiego, w tym zwłaszcza omawianych tu „czasz dackich", wiąże się ściśle z początkiem funkcjonowaniu pod Krakowem późnych celtyckich wursztutów garncarskich. Ich produkty, wykonane zgodnie z takimi samymi rcgulumi, jukic stosowali np. garncarze w Budapeszcie i Zcmplinic (por. wyżej), wskazują też nu tereny, poprzez które płynęły oddziulywuniu dackiej trudycji ceramicznej.

Na obszarach kultury przeworskiej formy przypominające „czasze duckie" występują sporadycznie, zasadniczo dopiero w okresie wczcsnorzymskim (Peschcck 1939, 308, tabl. 19:6; Miśkicwicz 1961,265, 268, tabl.

VII; Piciu I982u, 104; Woźniak 1990. 48; podobnie w kulturze puchowi.kicj Piela I982a, I03n.; por. też Reguła 1965,17; Madyda-Ixgutko 1996,63). Tym większej uwagi wymaga więc fakt obecności jednego / takich naczyń w grobie odnoszonym do fazy A2 młodszego okresu przedrzyrnskego na cmentarzysku w Warszawic-Wilanowie (grób 51 - Marciniak 1957, tabl. XLV 8).

Typ V. Talerz

Z wypclniska budynku 76 z Krzeslawic pochodzą ułamki talerza o płaskim dnie i niskich, lekko rozchylonych brzegach (wys. 2,7 cm, średn. 21 cm - Poleska. Tobola 1987, 40, tabl. XXI 17). Naczynie wykonano z gliny z grubą domieszką szamotu, a jego powierzchnie są dość dobre wygładzone. Formy lego typu nie są znane w kulturze przeworskiej. Genezy omawianego tu okazu szukać należy raczej na terenach kultury lateńskiej, w której są one stałym, choć niezbyt częstym, składnikiem inwentarza. Bardzo podobne kształtem talerze znane są np. z oppidum w Manchingu (Stóckli 1979, 21. tabl. 43:432, 433).

3.1.23.3. Ornamentyka

W trakcie dokonanego powyżej przeglądu form ceramiki omawianej tu kategorii wzmiankowano już większość okazów zdobionych. Przypomnieć należy jedynie, iż ornament stwierdzono na ponad 40% garnków bcczułkowatych (odm. 1.1.1-3) i około 1/3 garnków esowatych (odm. 1.2). Zdobione były także krawędzie niektórych mis stożkowatych (5 egz.). w tym też okazów z uchem, tzw. czasz dackich. Cały zbiór fragmentów ze śladami zdobienia liczy około 450 sztuk, co stanowi niemal 20% ułamków ceramiki zakwalifikowanych do grupy ceramicznej IIC. Stwierdzić należy, że omawiana tu grupa ceramiki była wielokrotnie częściej zdobiona niż naczynia „grubej roboty”, wykonane w technologii typowej dla kultury przeworskiej (por. wyżej rozdz. 3.1.2.2.3). Różnice nie są natomiast tak wyraźne. jeśli porównać techniki i zestaw wątków zdobniczych. występujących na naczyniach obu kategorii. Podobnie jak w przypadku zdobionej ceramiki grupy IIB. wśród motywów spotykanych na opisywanych tu naczyniach wydzielić można dwie podstawowe grupy.

Przeważającą część okazów ozdobiono w sposób zgodny z tradycją ceramiczną kultury lateńskiej, a ich ornamentyka stanowi wierne lub mniej dosłowne naśladownictwo technik i wątków stosowanych w zdobnictwie celtyckich situl grafitowych. Są to różnego typu motywy i wątki wykonane grzebykiem, miotełką oraz pochodne od nich wątki ryte. uzupełniane nierzadko przez plastyczne walki podkrawędne (gładkie, zdobione dolkowo lub karbowane, czasem markowane poziomym rzędem dołków palcowych, nacięć bądź nakłuć). Ornamentyka tego rodzaju występuje w wielu wariantach i spotykana jest przede wszystkim na powierzchniach garnków bcczułkowatych (ok. 40 egz.), nieco rzadziej zdobione były w ten sposób garnki esowate (ok. 15 egz.). Podobnie zdobione naczynia, prezentujące najczęściej również zbliżone formy, znane są ze wszystkich późnych osad grupy tynieckiej (por. np. Woźniak 1990, 54n., tam dalsza lit.), a ornamentyka tego typu, wywodząca się. jak wspomniano, z tradycji zdobniczej ceramiki grafitowej, spotykana jest także na naśladujących ją naczyniach toczonych bez grafitu oraz ręcznie lepionych i rozpowszechniona szeroko na terenach kultury lateńskiej, od Bawarii po Siedmiogród (por. np. Kappel 1969, 58n.. I46n.; Stóckli 1979, tabl. 50-70; Meduna 1980.105n.; Bónis 1969. I84n, !88n.). a także w kulturze puchowslcicj (Pieta I982a. 88n.).

Drugą grupę tworzy około 40, przeważnie fragmentarycznie zachowanych naczyń zdobionych różnego rodzaju elementami plastycznymi. Najliczniejsza seria ornamentowanych w ten sposób naczyń bądź ich fragmentów pochodzi z Krzeslawic (20 egz.). a ponadto z obiektów najmłodszej fazy i warstwy kulturowej z Pleszewa 17 oraz Pleszewa 20. Wszystkie lepiej zachowane okazy to również garnki wspomnianych wyżej odmian. beczułkowate bądź esow ate. Najczęstsze elementy zdobnicze to różnej wielkości, koliste lub owalne guzki. w większości wypadków zdobione dodatkowo dołkami palcowymi (pojedynczymi, podwójnymi, potrójnymi bądź poczwórnymi) lub pionową bruzdą i umieszczane z reguły w okolicach największej wydętości brzuśców. Towarzyszy im niekiedy omamem innego typu: dołki palcowe (np. tabl. 130:8). pasma wykonane grzebykiem (Kizesiawice - Poleska. Tobola 1987. tabl. XXII 3. XXVII4) lub pojedyncze, faliste linie ryte (op. cii., tabl. XXX 8).

Uwagę zwracają naczynia zdobione karbowanymi palcowo lub nacinanymi listewkami plastycznymi, układającymi się faliście lub w girlandy. Ułamki 9 okazów ozdobionych w ten sposób pochodzą z Plcszowa 17 (tabl. 23:4, 76:9. 105:21 40:31 120:5.130:7. 137:7), a trzech dalszych z Krzeslawic (obiekty 76,129 i ar 168 - op. cii.. 73; 1988. 114; 1989, tabl. III 18). Listewki plastyczne występują jako jedyny element zdobniczy, lub częściej w połączeniu z guzkami. W przypadku esowatego garnka z ob. 7 z Plcszowa 17 rozbudowany ornament plastyczny nałożony jest na powierzchnię brzuśca uprzednio schropowaconą w sposób typowy dla naczyń ..kuchennych" kultury przeworskiej (tabl. 23:4; ryc. 18:11).

Jak wspominano wcześniej, tego rodzaju ornamentyka plastyczna, w postaci różnorakich guzków, a szczególnie listewek w skomplikowanych układach, w tym też tworzących girlandy, to jeden z najbardziej typowych elementów ceramiki dackiej (por. Cri>an 1955. passim: też Woźniak 1990. 56). Wzmiankowano również, że ozdobione w ten sposób garnki beczułkowate i esowate spotykane są w okresie póżnolateńskim (zasadniczo od fazy LT D2) także poza macierzystymi terenami kultury dackiej. w tym też nad środkowym Dunajem (m. in. Budapeszt - Bónis 1969. 189, ryc. 17:24. 19:22 i dalsze) i w całej północnej strefie Kotliny Karpackiej (m.in. w ośrodku zemplińskim - Benadik 1965.79n.. ryc. 13). Występują także, choć niezbyt często, w kulturze puchów skiej (Pieta I982a, 101 n.. tabl. XXXVI31). Zgodnie z dość powszechnie akceptowaną opinią (Pieta 19S2a. 103n.; Woźniak 1990, 56. 78). pojawienie się ornamentyki tego typu w inwentarzach grupy tynicc-

121