S5006358

cych na omawianym terenie w czasie trwania tej jednostki kulturowej, jako że zabytki innych kategorii, zwłaszcza znaleziska o walorach ściślejszych datowników. są nieliczne, co wynika zapewne tylko częściowo z ogólnie niższej ich frekwencji na osadach, w porównaniu np. do cmentarzysk, a bodaj w większym stopniu spowodowane jest warunkami, w jakich pozyskiwano prezentowane tu źródła. Dość wspomnieć, że z badań prowadzonych w latach 50-tych na osadzie w Krakowie Wyciążu 5 pochodzi tylko 1 fragment szklanej bransolety. a brak choćby jednej zapinki. Okoliczności pozyskania materiałów, warunki transportu i przechowywania zbiorów wpłynęły także na poważne obniżenie wątłości poznawczej omawianej tu kategorii zabytków (spora liczba znalezisk luźnych, przypadki przemieszania. przesegrrgowania niektórych serii, wyraźna niekompletność części zespołów, przejawiająca się np. obecnością wyłącznie wylewów naczyń, etc.).

Rozpatrywany tu zbiór, na który składa się blisko 46 000 naczyń bądź ich fragmentów, jest silnie wewnętrznie zróżnicowany i rozpada się na kilka odrębnych grup lechnologiczno-formalnych. To zróżnicowanie jest wypadkową typowej dla materiałów osadowych różnorodności uwarunkowanej funkcjonalnie (ceramika „stołowa". ..kuchenna", zasobowa, zapewne także produkcyjna) oraz specyficznego dla inwentarza ceramicznego grupy tynieckiej wspólwystępowania form. zdobnictwa, receptur i technik garncarskich, wywodzących się z tradycji kilku współczesnych kultur. Element przewodni stanowi pojawiający się najwcześniej nurt garncarstwa kultury lateńskiej, w tym przede wszystkim celtycka ceramika wykonana na kole, a nieco później (począwszy od fazy U-ej) także nurt tradycji ceramicznej kultury przeworskiej oraz słabiej dostrzegalne elementy kultur kręgu justorfskiego. W najmłodszej fazie zauważalne są również oddziaływania z terenów kultury puchou-skiej i dackiej. W inwentarzach ceramicznych. reprezentujących poszczególne nurty dostrzec można. z jednej strony, powolne zmiany przebiegające w rytmie zasadniczo zgodnym ze zmianami dokonującymi się w tym samym czasie na terenach ..macierzystych" kręgów kulturowych. Z drugiej zaś. widoczne są także procesy stopniow ego przenikania się tradycji garncarskich o odmiennej genezie, manifestujące się modyfikacją ..rodzimych" receptur i technik ceramicznych, naśladownictwem form i zdobnictwa naczyń, w rezultacie tego zbiory ceramiki zaliczanej do poszczególnych grup nabierają specyficznego „kolorytu" lokalnego. Liczne przejawy tych procesów starano się wykazać w powyższej analizie. Daje się zauważyć zwłaszcza wpływ garncarstwa celtyckiego (toczącego i lepiącego) na lepioną w ręku ceramikę typu kultury przeworskiej, widoczny od momentu, gdy ta ostatnia pojawia się w- inwentarzach omawianych tu osad (faza II). a nasilający się wyraźnie w najmłodszej fazie. Zdecydowanie rzadsze są przypadki odwrotnego oddziaływania.

W przestawionym systemie klasyfikacji podzielono ceramikę na dwie podstawowe grupy. tj. naczynia wykonane przy użyciu kola garncarskiego (grupa 1). uznawane powszechnie za wytwory wyspccjalizowane-go rzemiosła, oraz naczynia całkowicie lepione w ręku (grupa 11), należące, jak się sądzi, do dziedziny wytwórczości domowej. W całości analizowanego tu zbioru naczyń ceramika wykonana na kole (ok. 9 300 naczyń lub fragmentów) stanowi 20.6%. a pozostałe (79,4%) to naczynia wyłącznie lepione (ok. 36400 szt.; jak wspomniano. wszystkie dane liczowe podawane są wg zasady, iż jednostkę stanowi zarówno cale naczynie, jak też możliwe do identyfikacji fragmenty pochodzące z jednego okazu lub pojedyncze skorupy).

Stosunek ilościowy obu kategorii ceramiki wykazuje znaczne zróżnicowanie na obszarach lateńskiej prowincji kulturowej, a przyczyny tych różnic, stanowiące od dawna przedmiot dociekań badaczy (por. np.: Stóckli 1979.55,106nn.; a ostatnio Wieland 19%, I66nn.). nie są ostatecznie wyjaśnione, a przy tym rozmacie postrzegane. Autorzy zgodni są jedynie w opinii, iż wpływ na taki stan rzeczy miały rozmaitego rodzaju uwarunkowania określające zapotrzebowanie i możliwości zaspokojenia popytu na wytwory rzemieślników, a tym samym skalę wywórczości domowej. Podkreślano związki struktury inwentarzy z charakterem, funkcją, a także wielkością i rolą (rangą) osiedla w strukturze osadniczej. zwracając m. in. uwagę na wyraźnie wyższą frekwencję ceramiki wykonanej na kole na oppidach i osadach centralnych, w porównaniu do osad typowo rolniczych (por. Wieland 1996, 167nn„ tam dalsza lit.). Obserwowane różnice rozpatrywano także w aspekcie geograficzno-etnicznym. W rozważaniach na temat ceramiki z oppidum w Manchingu W. Stóckli (1979. 106) podzielił obszar Europy środkowej, na którym rejestruje się znaleziska celtyckiej ceramiki toczonej, na trzy strefy różniące się od siebie stosunkiem ilościowym naczyń wykonanych przy użyciu kola do lepionych w ręku, podejmując jednocześnie próbę interpretacji etnicznej zjawiska. Wydzielona przez tego autora strefa południowa („celtycka”), w obrębie której ceramika toczona stanowi ponad połowę inwentarzy naczyń, obejmuje obszar od Bazylei i Manchingu. poprzez środkowe i południowe Czechy. Morawy, po tereny środkowodu-najskie (Budapeszt). Środkowa strefa („mieszana"), w tym m. in tereny północnych Czech, środkowych Niemiec, północnej Bawarii i Wirtembergii, charakteryzuje się zdecydowaną przewagą ceramiki ręcznie lepionej. a udział naczyń wykonanych na kole wynosi tylko ok. 20%. W strefie północnej („germańskiej") ceramika toczona występuje sporadycznie. Stanowisko badacza niemieckiego jest krytykowane w literaturze, przede wszystkim jako zbyt generalizujące, nicuwzględniającc aspektu funkcjonalnego zróżnicowania osad. a także czynnika chronologicznego (por. np. Wieland 19%, I67nn.. tam dalsza lit.). Sprzeciwy budzi szczególnie arbitralna interpretacja etniczna zjawiska (por. np. ostatnio Muller 19%). Na jego złożony charakter wskazują również obserwacje inwentarzy położonej na peryferiach kultury lateńskiej grupy tynieckiej, w których stwierdza się bardzo wyraźne różnice frekwencji obu kategorii ceramiki w poszczególnych fazach, ale także między współczesnymi osadami i poszczególnymi obiektami odnoszonymi do tych samych horyzontów czasowych.

Kategoria ceramiki	Liczba naczyń 1 fragmentów	lldzlal w inwentarza ceramicznym
1 A	5212	11.36%
IB	1905	4.15%
IC	325	0.71%
ID	87!	1.90%
IE	1156	2.52%
II A	4341	9.46%
II B	27971	60,95%
IIC	2355	5.13%
IID	1749	3.52 %
Łącznic	45885	100%

Tabela 16. Frekwencja ceramiki poszczególnych grup technolologiczno-funkcjonalnych (całość zbioru ceramiki

grupy tynieckiej z faz I Tli-ej z analizowanych osad)

Tabłc 16. Occurrenceof ccramics representing pamnrtar locfanoło-gical-functional groups (the wbołe collcction of ccramics of the Tyniec group fiom the phases I-III. from the caananed scttlements)

Ceramika, ulegająca dość powolnym zmianom, zarów no w zakresie form jak i zdobnictwa, nie stanowi zazwyczaj zbyt czułego wyznacznika chronologii. Jak starano się wykazać wyżej, zdecydowana większość naczyń analogicznych do spotykanych na omawianych tu osadach występuje na sąsiednich terenach w szerokich ramach czasowych, a wyjątkowo zdarzają się farmy, czy też techniki i motywy omamentacyjne, których chronologię ograniczyć można do stosunkowo krótkich odcinków czasu. Duża różnorodność pozostającego w naszej dyspozycji zbioru i zmienna frekwencja wyróżniających się grup ceramiki ułatwiają jednak próbę odtworzenia dynamiki rozwoju inwentarza naczyniowego w czasie, gdy na omawianym terenie trwało osadnictwo kultur} lateńskiej. Kardynalne znaczenie ma zwłaszcza fakt. iż rozpoznawalne w inwentarzu nurty ceramiczne. których genezę wiązać można z odmiennymi tradycjami kulturowymi, występują nierównocześnie. Ich pojawienie się wyznacza istotne cezury w rozwoju opisywanego tu zbioru i pozwala na wydzielenie trzech głównych faz charakteryzujących się zasadniczo odmiennymi zestawami naczyń. Wśród zespołów zaliczanych do poszczególnych faz udaje się niekiedy wskazać serie względnie starsze lub młodsze, aczkolwiek, jak na razie, są to najczęściej sugestie oparte w znacznej mierze na odczuciach intuicyjnych. Należy mieć nadzieję, iż przyszłe, prowadzone nowocześniejszymi metodami prace wy kopaliskowe stworzą możliwości charakterystyki zbiorów naczyń w węższych horyzontach czasowych. Warunkiem jest jednak pozyskanie w iększej liczby bogatych zespołów osadowych. zawierających ściślejsze wyznaczniki chronologii.

Podstawy charaktery styki inwentarzy najstarszej fazy są. jak na razie, dość wątłe, co wynika z bardzo skromnej liczby pozostających w naszej dyspozycji, bogatszych zespołów z lego czasu. Obiekty odkryte w trakcie starszych, ratowniczych badań na stanow iskach w Krakowie Pleszewie 17 (pozostałości trzech budynków: 340/369,404.521. jama 479. część kompleksu jam oznaczonych nr 476. skupienie materiału z ara 110) i Krakowie Wyciążu 5 (relikty dwóch budynków 384 i 421 oraz kilku niewielkich jam: 62,193.204.206.251) są przeważnie źle zadokumentowane (niekiedy nawet bez lokalizacji) i były eksplorowane bardzo uproszczonymi metodami. Pochodzące z nich inwentarze są niewielkie (od kilku do niewiele ponad 100 fragmentów ceramiki), a ponadto w niektórych przypadkach nie ma pewności, czy nie doszło do wtórnego przemieszania zabytków (podczas eksploracji lub później). Sytuację poprawiło nieco odkrycie podczas nowszych badań osady wyciążskiej pozostałości kilku obiektów, w tym dwóch budynków I-ej fazy (obiekty W5/43/90. W5A/2/ 91). których dość bogate inwentarze pozwoliły, co prawda. na pełniejszą identyfikację ceramiki z tego horyzontu. nie zdołały jednak zlikwidować wszystkich problemów źródło znawczych. Podstawową trudność stanowi w dalszym ciągu rozpoznanie ceramiki tej fazy w masie materiałów pochodzących z warstwy kulturowej na długotrwałych. najczęściej wielokulturowych osadach (Kraków Pleszów 17. Wy ciąże 5. Go). Dotyczy to w pierwszym rzędzie ceramiki ręcznie lepionej, bardzo niejednorodnej pod względem cech technicznych, a przy tym reprezentującej ubogi zestaw zazwyczaj niezdobionych naczyń prostych kształtów (formy intenegionalne spotykane w inwentarzach wielu kultur w różnym czasie). Problemy stwarza także odróżnienie drobniejszych ułamków ceramiki toczonej gładkiej od zbliżonej do niej. późnorzymskiej ceramiki „siwej" (dotyczy to głównie materiałów z Fleszowa 17 i Gai. Ponadto celtycka ceramika toczona gładka (grapa IB2) występuje w nieznacznie zmienionych farmach także w następnej (O-ej) fazie i dopiero niezbyt liczna jej seria z fazy Ul-ej wykazuje wyraźniejsze różnice w zakresie cech technicznych, formalnych i zdobnictwa. Podobnie jest w przypadku ceramiki grafitowej, której precyzyjniejsze datowanie jest możliwe pod warunkiem, iż dysponujemy większymi fragmentami wylewów lub ułamkami o charaktery stycznie zdobionych listwach (stempelek).

Inwentarze obiektów najstarszej fazy osadniczej charakteryzuje współ występów anie ceramiki wykonanej na Imię (gładkiej. ..szorstkiej", grafitowej) oraz naczyń całkowicie lepionych w ręku. Pośród naczyń pierwszej z wymienionych kategorii najliczniejszy zbiór tworzy ceramika gładka, wykonana z glin bez wyraźnej domieszki schu-dzającej. zwana ze względu na najczęstsze zabarwienie powierzchni, ceramiką „siwą", w rzeczywistości dość znacznie zróżnicowana, zarówno w zakresie barwy powierzchni i przełomów, jak też stopnia wypału (por. uwagi o technologu grupy ceramicznej 1B2 - tuzdz. 3.1.1-2.1). Podstawow} zestaw naczyń tej grapy składa się z form określanych w literaturze (por. np. Pingel 1971.7nn-).jako „wysokie” (flaszowate. garnki, puchary nusowate). odgrywających w omawianym tu zbiorze stosunkow o niew ielką rolą (około 1/4 okazów), oraz dominujących ilościow o mis (tzw. formy niskie). Podobną strukturę formalną stwierdza się na współczesnych osadach morawskich i innych terenach celtyckich (por. Meduna 1980.79).

W niewielkiej grapie naczyń flaszo watych (typ I — ryt. 9:1, 2) uwagę zwracają okazy wykazujące wyraźne piętno sty lu ceramicznego fazy LT B. zdobione pla-

129