S6300644

Tego typu sygnały mogą też występować w postaci werbalnej. Wb

ustalonej od wieków opinii chciałabym zauważyć, że we wskazanej v/y'¹. funkcji występują takie wyrażenia metajęzykowe, jak: jeśli tak można ^6j wiedzieć; żeby tak rzec; że się posłużę tym określeniem; niejako; w sw>oi sposób itp. Teoretycy metafory wiązali ich wystąpienie z osłabieniem efet^ przenośni zbyt śmiałej: miały one służyć modulowaniu siły metafory⁴⁸, -pgi. wyrażenia cudzysłowowe pojawiają się jednak i w sąsiedztwie katachre? ⁶ czego dowodem niech będzie parafraza jednego z przytoczonych wyżej zdań' Ewa nie może się. jak to się mówi, pozbierać. I jeszcze jeden przykład- j było swego rodzaju wyzwanie, swoista próba sił.

Twierdzenie, iż formuły takie występują przy katachretycznym użycj_u słów-, wiąże się tu z przekonaniem, że indywidualna katachreza jest zjawi skiem bardzo bliskim rzeczywistej metafory. Nie chcemy więc zaprzeczać zdaniu badaczy, że formuły owe mogą być używane dla osłabienia efektu przenośni, sądzimy natomiast, iż wskutek ich użycia wyrażenie przenośne traci te komponenty swej struktury znaczeniowej, które są właściwe metaforze, i odczytywane jest w sposób katachretyczny. Cóż by bowiem miało znaczyć stwierdzenie, że owe formuły powodują osłabienie zbyt śmiałych przenośni, że służą zniwelowaniu efektu zaskoczenia? W jakim sensie znaczenie metafor¹ może być osłabiane?⁴⁹

Otóż wydaje się, że - przynajmniej w niektórych wypadkach - chodzi tu właśnie o uchylenie dwutematycznej struktury znaczeniowej, jaka byłaby właściwa odczytaniu metaforycznemu; formuła metajęzykowa jest sygnałem, że mówiący chciałby się wyrażać niefiguralnie, ale w danej chwili nie znajduje właściwszych słów, więc posługuje się słowem „pierwszym z brzegu”, najszybciej nasuwającym się, przy czym nie zależy mu na uruchomieniu predykacji metaforycznej, lecz na wydobyciu z użytego słowa tej jedynie treści, która da się utrzymać na zasadzie przeniesienia analogicznego w nowym odniesieniu. Efekt tak „zredukowanej” znaczeniowo, „osłabionej” metafory - użytej w sposób katachretyczny - można przedstawić następująco:

znaczenie metaforyczne

Myślę o X-ie - mówię, że jest.... Aby to powiedzieć myślę o Y-u, ponieważ o X-ie i o Y-u można powiedzieć te same rzeczy:

znaczenie katachretyczne

Y    jest...,

Y    jest...,

Stabilizacja semantyczna, jaka zachodzi w katachrezach konwencjonalnych - zleksykalizowanych „metaforach językowych”, związana jest ze zmianą rangi pewnych elementów semantycznych. Jeśli dany wyraz oznaczymy symbolem A, zaś derywowaną od niego „metaforę językową” - symbolem B, elementy konotowane przez A stają się komponentami znaczenia kodowego B. Znaczenie słowa semantycznie pochodnego B (określa się je terminem neosemantyzm) może też być utworzone z elementów znaczenia jednostki wyjściowej A. Użycia katachretyczne wywołują więc istotne zmiany jakościowe w systemie znaczeń językowych.

♦

* id

Z powyższych wywodów widać, że w konkretnych użyciach język stale wystawiany jest na różnego rodzaju eksperymenty znaczeniowe, że system leksykalny przystosowywany jest do coraz to ii^j^^^^funkcji

375

1

Tak funkcja owych wyrażeń określana jest w wielu traktatach retorycznych. Mówi o tym np. Cicero. De oratore, III. 165. Komentując zdanie Śmierć Katona osierociła senat stwierdza on. że ponieważ użycie słowa osierocić w odniesieniu do senatu może stanowić zbyt śmiałą metaforę, można — dla osłabienia jej efektu — poprzedzić to określenie wyrażeniem ze tak powiem. Zgodnie więc z sugestią Cicerona omawiane zdanie powinno brzmieć: Śmierć Katona osierociła — że tak powiem — senat.

Podobnego zdania są inni autorzy, np. Kwinty lian (Insi. ar., VIII, 3. 37) i du Marsais (op cif., s. 115).

^m Podobne wątpliwości wypowiadają leż Ch Perelman i L. Olbrechts-Tyteca w książce Trat te de F argumematior., Paris 1958 i por. t. 2 — rozdział poświęcony metaforze). Autorzy ci zauważają, że — wbrew sugestiom wyrażonym w retorykach antycznych - zwroty osłabiające pojawiają się nie przy metaforach zbyt śmiałych. Lecz raczej przy takich, „które łącząc dziedziny sąsiadujące ze sobą, grzeszą nieśmiałością i mogą być przez to narażone na mylne odczytanie: wyrażenie może być wzięte w sensie dosłownym, co by prowadziło do śmieszności” (s. 538. przekład T. D.). Z opisu tej sytuacji można wywnioskować, że chodzi tu o „metafory językowe", o utrzymanie ich katachretycznego użycia. Takie rozpoznanie sytuacji zgodne jest z naszym poglądem na tę kwestię.