80044 S6300638

tego typu wyrażeń związana jest w zasadniczy sposób z właściwościami myślenia archaicznego, ze stosowanymi w nim sposobami klasyfikacji¹. Owe pradawne kategorie pojęciowe (już w rozumieniu wykraczającym poza myślenie mityczne) kontynuowane są poprzez analogiczne wyrażenia metaforyczne, odwołujące się do racjonalnego poglądu na świat. Wystarczy tu przypomnieć, że określenia odgłosów przyrody - np. wiatru -obejmują takie utrwalone językowo elementy zoomorficzne, jak wycie i świst, do których dołączają się podobne wyrażenia metaforyczne, takie jak jęk, płacz, łkanie, zawodzenie, ryk itp. Arutiunowa, z której przykładu tu korzystamy, opatrzyła ten przykład uwagą, że „szumowe predykaty wichru strukturyzują się według modelu predykatów dźwiękowych¹'² - trzeba tu dodać: predykatów określających odgłosy zwierząt i głosowe zachowanie człowieka. W tej uwadze dla nas istotna jest teza, że pole znaczeniowe obejmujące odgłosy ludzi i zwierząt pełni funkcję modelującą wobec zjawisk dźwiękowych przyrody nieożywionej - wiatru. Zastosowanie owej ludzko-zwierzęcej sfery pojęć związanej z odgłosami - do odgłosów wiatru pozwala o nim mówić w sposób znacznie bardziej dokładny, a zarazem intuicyjnie zrozumiały, niżby to mogło mieć miejsce w wypadku pominięcia takich możliwości dystrybucyjnych, jakie stwarza opisywany mechanizm językowy.

ttmmśm⁸⁵ o<,°,

Podobną modelującą funkcję pełnią na przykład nazwy części ciała odniesione do (nie mających osobnej nieprzenośnej nazwy) części góry. Mówi się więc o grzbiecie góry, o tym, że coś leży u jej stóp. Owe „metafory językowe” mogą być parafrazowane i dopełniane innymi określeniami modelującymi, o charakterze poetyckim; z takim rozszerzeniem serii modelującej mamy do czynienia we fragmencie Mickiewiczowskiego sonetu Ałuszta w nocy:

Rzeźwią się wiatry, dzienna wolnieje posucha.

Na barki Czatyrdahu spada lampa światów.

*

* *

Przenoszenie wyrażeń z jednej dziedziny do innej, z jednej sfery odniesienia na inne powoduje stały ruch w systemie języka. Owe przesunięcia w sposobie funkcjonowania znaków, mające wyraz w zmianie ich eks-tensji i intensji, nie mają charakteru jednorazowego i wyjątkowego, jak w wypadku rzeczywistej metafory, lecz stają się stałą własnością danego wyrażenia - „metafory językowej”. Tym zmianom kodowym, zbliżonym w jakimś stopniu do zjawiska przenośni, towarzyszyła od najdawniejszych czasów refleksja teoretyczna w obrębie retoryki. Przyjrzyjmy się niektórym jej wątkom myślowym związanym ze sprawą metafor utrwalonych w języku oraz kwestią rozszerzania zakresu użycia słów.

Od Arystotelesa³ teoretycy przenośni wyróżniali z jednej strony metafory nazywające rzecz już nazwaną, z drugiej - metafory, które nazywają rzecz nie mającą nazwy. Choć w powyższym sformułowaniu mówi się -za autorami starożytnymi - o nazywaniu (co zdaje się znacznie zawężać zakres metafory), jednak, sądząc z podawanych przykładów, chodziło nie tylko o wyrażenia będące nazwami przedmiotów, lecz i o określenia stanów, czynności i jakości. Rozróżnienie metafor językowych i metafor poetyckich występuje wyraźnie na przykład u Cycerona. W III ks. De oratore powiada on, że w języku pełno jest metafor używanych z braku słowa właściwe-

363

1

Myślenie archaiczne konceptualizowało świat przy pomocy mitu i konkretnych wyobrażeń przenoszonych z jednej sfery na inną. Dzięki tym transferom dokonywało się modelowanie rzeczywistości - jeszcze w sposób konkretno-obrazowy, przedpojęciowy. Zwrócił już na to uwagę G. B. Vico w swym wykładzie na temat uniwersale fantasńco zawartym w traktacie Scienza nitowa z 1725 r. (przekład polski J. Jakubowicz: G. B. Vico, Nauka nowa. Warszawa 1966), mówiąc, iż człowiek pierwotny, nie władający jeszcze pojęciami abstrakcyjnymi, wyrażał świat za pomocą obrazów i fabuł. Pierwotne ujęcia obrazowe i fabularne ustąpiły późniejszym ujęciom abstrakcyjnym, gdy pierwotny język poetycki przekształcił się w pojęciowy język filozofii na etapie wykształconych możliwości myślenia abstrakcyjnego.

O pojęciotwórczej funkcji mitu pisał m. in. (wykorzystując bogatą niemiecką literaturę przedmiotu) J. Trzynadlowski - zob. jego studium Od miar do metafory, „Prace Polonistyczne” 1940-1946. Problematyka ta znalazła szerokie rozwinięcie w pracach O. M. Frej-denberg (zob. jej rozprawę Mif i litieratura driewnosti, wyd. pośmiertne pod red. E. M. Mie-lełinskogo, oprać. N. W. Baginskaja, Moskwa 1978); w ostatnich latach sprawę tę podjął E. M. Mieletinski w książce Poetyka mitu (1976). prze). J. Dancygier, Warszawa 1981),

2

Por. Jazykowaja mietafora, s. 163.

3

» Por. Retoryka III, II.