15422 rozdział30

[

proponował nazywać typami idealnymi³⁰. Dla przykładu: Budujemy „typ idealny” działania doskonale racjonalnego, choć w rzeczywistości występuje ono bardzo rzadko., Następnie porównując rzeczywiste zachowanie ludzi z modelem (bo tutaj słowo to, o którym była mowa wyżej, doskonale pasuje) działania racjonalnego i stwierdzając różnice, próbujemy dociec, jakie czynniki zakłócały racjonalność działania w danym przypadku. Podobnie postępuje ekonomista, który zbudowawszy „typ idealny” doskonałego rynku, szuka następnie czynników mniej lub bardziej ograniczających w każdym konkretnym przypadku mechanizmy rynkowe popytu i podaży i formułuje swoje przewidywanie w zależności od tego, w jakim stopniu dana konkretna sytuacja spełnia model rynku doskonałego. „Typy idealne” mogą być również współokreślone przez wartości skrajne pewnych zmiennych ilościowych, na przykład przebieg spadania ciała w warunkach zerowego oporu powietrza. Czasem są one zdefiniowane w terminach cech jakościowych, choć ten typ idealizacji utrudnia ekstrapolację wyników takich analiz teoretycznych na sytuacje realne. „Typ idealny” odnosić się też może do pewnych przedmiotów, które w postaci „czystej”, nie zakłóconej innymi własnościami cechują się pewną - ważną z teoretycznego punktu widzenia - konfiguracją własności. U wspomnianego wyżej Webera typ idealny człowieka o mentalności z epoki wczesnego kapitalizmu uosabiała postać Benjamina Franklina (który dla Webera był uosobieniem „ducha kapitalizmu”). Psychiatra potrafi opisać typ idealny paranoika, wiedząc, że większość przypadków rzeczywistych odbiega od niego pod różnymi względami. Engels stwierdził kiedyś, że „czysty feudalizm” (co odpowiada naszemu rozumieniu typu idealnego) zdarzył się tylko w Królestwie Jerozolimskim za czasów krzyżowców.

Podejście typologiczne bywa stosowane czasem i dla innych celów, a mianowicie wtedy, gdy analizowana rzeczywistość jest przedmiotem oceny, dokonywanej z punktu widzenia pewnych wartości łudzi i grup ludzkich, na przykład z punktu widzenia pewnych aksjologicznie określonych programów społecznego działania. Na podstawie takich założeń aksjologicznych buduje się wówczas pewne wzorce, normatywne standardy, które mają służyć następnie do tego, aby porównawszy z nimi poszczególne przypadki, można było stwierdzić, w jakim stopniu spełniają one odpowiednie wartości, w jakim stopniu zbliżają się do postulowanego ideału. Dobry wychowawca ma z reguły przed oczami taki wzorzec idealnego wychowanka i przykłada go do każdego ucznia, aby następnie podjąć odpowiednie działania wychowawcze. Funkcje tych wzorców są różne od funkcji pojęć typologicznych o charakterze teoretycznym: „pojęcia wzorcowe” służą raczej do oceny porównywanych z nimi sytuacji i przedmiotów rzeczywistych i określenia kierunku działań z oceną tą związanych niż do czysto poznawczych zabiegów. Jednakże zarówno sposób ich budowy, jak i sposób posługiwania się nimi (polegający na tym. iż porównujemy rzeczywistość z założonym wzorcem) sugerują, że również takie normatywne standardy porównawcze zaliczyć możemy do rozważanych tu pojęć typologicznych.

Por. M. Weber. Die «Ohieklivilal» sozialwisseiisehajilkher mul soziiilpnlitischer liikeniitnis. w: (.iesammehe AufsGtze zur Wissensdiaftslehre, Tilbingen 1922. Por. także L. Nowak, Wstęp do idealizacyjmj teorii nauki. Warszawa 1977.

11. Pojęcia występujące w twierdzeniach a wskaźniki zastosowane w badaniach

Uprzytomnienie sobie znaczenia terminu oznaczającego określony aspekt interesujących nas przedmiotów oraz liczby i rodzajów wyróżnionych wartości zmiennej odpowiadającej temu pojęciu jest koniecznym warunkiem dokonania klasyfikacji zbioru tych przedmiotów zc względu na tę zmienną lub też wyróżnienia pewnej ich podklasy podpadającej pod wybraną jej wartość. Ale nie zawsze jest to zarazem warunek wystarczający. Mając odpowiedni, pojęciowo określony schemat klasyfikacyjny, badacz | staje przed zagadnieniem następnym - jak rozpoznać w toku czynności badawczych przedmioty czy zdarzenia, które należałoby zaliczyć do poszczególnych klas wyróżnionych przez daną zmienną, tj. przyznać im tę, a nie inną wartość danej zmiennej. Czasem polega to jedynie na jednoznacznym określeniu sensu empirycznego odpowiedniej zmiennej i jej poszczególnych wartości. W innych przypadkach, kiedy zmienna oznacza zjawiska zasadniczo niedostępne obserwacjom (będąc „zmienną ukrytą”) lub też trudno obserwowalne, badacz musi postawić sobie pytanie, w jaki sposób może on mimo wszystko określić pośrednio jej wartość w badaniach i w konsekwencji dokonać odpowiednich pomiarów tej zmiennej czy też klasyfikacji ze względu na nią badanych zjawisk. W obu tych przypadkach możemy powiedzieć, iż badacz zastanawia się nad doborem wskaźników³¹, które umożliwiłyby mu identyfikację przedmiotów tej samej kategorii lub rozróżnienie przedmiotów, które ze względu na swoje własności winny być zaliczone do różnych klas. Wskaźnik zdarzenia (własności) Z to takie zdarzenie (laka własność) W, że stwierdzenie jego (jej) istnienia, pojawienia się lub stopnia intensywności . bądź faktycznie jest wykorzystane jako przesłanka, bądź zasadnie nadaje się na przesłankę wnioskowania, iż w określonych przypadkach z pewnością, z określonym prawdopodobieństwem lub przynajmniej z prawdopodobieństwem wyższym niż przeciętne wystąpiło zdarzenie (własność) Z.

Definicja la wymaga pewnych komentarzy. Przede wszystkim mówi się, iż punktem wyjścia do wnioskowania wskaźnikowego jest stwierdzenie przez badacza istnienia zjawiska (cechy) W. To stwierdzenie może mieć charakter sądu czysto spostrzeżeniowego (na przykład ktoś się zaczerwienił, z czego wnioskuję, iż jest on w stanie napięcia emocjonalnego), może mieć charakter sądu na wpół spostrzeżeniowego, takiego iż obserwacja nasza jest już naładowana elementami rozumiejącej psychoiogiczno--kulturowej interpretacji określonych stanów rzeczy („Kowalski jest energicznym i sprawnym dyrektorem”), bądź też może polegać na pośrednim stwierdzeniu występowania zjawisk bezpośrednio nieobserwowalnych, stwierdziwszy istnienie których, wnioskujemy z kolei, że zaszło coś innego, co nas właśnie interesuje (na przykład

-’¹ Po raz pierwszy z terminem wskaźnik" (ang. indicator) spotykamy się w pracy jednego z czołowych propagatorów empiryzmu w socjologii. S. S. Dodda, Dimcnsions ofSociety. A QuanlitativeSyslcmatics for the Świat Sciences, New York 1942. Problematykę metodologiczną związaną z zastosowaniem wskaźników w badaniach socjologicznych rozwijał głównie P. F. Lazarsfeld; por. zwłaszcza: The Language o f SiwiałResearch. A Reader in tlić Mcthodoloyy ofSoeial Research. P. F. Lazarsfeld. M. Rosenberg (wyd.),Glencoe. II1. 1957 oraz P. Lazarsfeld, lic idei we and Inference in Soeial Research, w: Readings in the Phihsophy ofthe Sodal Science. M. Brodbeck (wyd.). New York 1968, Por. także S. Nowak, Pojęcia i wskaźniki',!. Pawłowski, Metodologiczne zagadnienia humanistyki. Warszawa 1969. rozdz. 5: Pojęcie wskaźnika ir naukach społecznych.