16621 P1070342

Już w XIV w. wyraz bydło występuje takie w znaczeniu skonkretyzowanym 'mienie, majętność’ („Postawił ji księdzem wszego bydła swego".

Ps. FI. 104, 20; Psałterz Puławski w tym samym fragmencie ma Już: „państwa swego”. Sł. Stp.) i w jego odcieniu zwężonym 'trzoda* („Pani Stachna dziedzinę swego męża wykupiła i bydło z swego domu z Wojsławic przygnała tamo iście". 1399, SłPPP VIII nr 9489, Sł. Stp.).

Procesem starym jest także konkretyzacja wyrazu poczet. Jego rozwój semantyczny dokonywał się od znaczenia 'liczenie, obrachunek* („Przeliczcie lud, że będę widział poczet ludu”. Budn. 2 Sam. 42, 2, L), poprzez treść już skonkretyzowaną 'rezultat liczenia, liczba* („Nieprzyjaciele (...) go nierównie pocztem przenosili”. Krom. 17, L), aż do odcienia wyspecjalizowanego "zespół ludzi o określonej liczebności, zgromadzenie („Zgromadzenie chrześcijan za poczet głupich było poczytywane". Bals. Niedz.

1, 44. L.). Dzisiejsza, jeszcze węższa zakresowo treść orszak, świta ukształtowała się zapewne w związkach typu poczet sług.

Wcześnie także nastąpiło utrwalenie się wyrazu opój w treści przedmiotowej, skoro odcień 'opilstwo, pijaństwo* Linde oznacza jako przestarzały (por. „Aby ze zbytecznego opoju w choroby żołnierze nie zapadali”. Krom. 453, L). Za archaiczne uważa także słownikarz czynnościowe znaczenie wyrazu sieczka („Pierwej tam będzie okrutna sieczka aniżeli koronacja królewska”. Orzech. Qu. 158).

Natomiast liczne przesunięcia tego rodzaju dokonały się stosunkowo niedawno, na przełomie wieków XVIII i XIX lub XIX i XX. Na przykład rzeczownik strzelba, o tradycyjnym znaczeniu ‘strzelanie, strzelanina* („Strzelba gęsto szła na oblężonych”. Biel. 81; „Z dział strzelba długo trwała". Stryjk. Henr. C, L), mógł być w nim użyty jeszcze w XIX w. Jeż pisze na przykład; „Plan jego był następujący: strzelbą opanować obóz”. WD 182). Po konkretyzacji wyraz zyskał początkowo znaczenie kolektywne "wszystko to, co strzela, zbiór broni*: „Mała strzelba; rusznice i muszkiety; wielka; działa, armaty". Archel 01; „Zwieziono działa i inszą strzelbę ku zbijaniu murów”. Baz. Sk. 184, L. Na przełomie XVIII i XIX w., jak wynika ze świadectwa Lindego, wyraz oznaczał już konkretny egzemplarz uzbrojenia, ale nadal miał zakres szerszy niż dziś, odnosił się bowiem do „fuzji, rusznic, dział, armat" (L), a nie tylko do broni myśliwskiej.

Analogiczny przebieg miała ewolucja znaczeniowa wyrazu rzeźba. Początkowo był on używany jako nazwa czynności, np. „Fidiasz, sławny w kamiennej rzeźbie artysta”. Mon. 71, 886, L. Szczególnie często posługiwano się tym wyrazem w wyspecjalizowanym odcieniu 'zabijanie, rzeź, mord’ („Ofiara u nich zawisła na rzeźbie baranów". Kłok. Turk. 195; „Ozłek się na śmierć nie rodził, dla rzeźby swych braci”. Zab. 12, 175 L). Przejście do treści współczesnej dokonało się zapewne znów za pośrednictwem znaczenia zbiorowego; por. „Rzeźba i malarstwo zdobiły pokoik" Nieme. Król 4,101, Dor.

Okaz był w XVIII w. formacją o treści czynnościowej okazywanie, ujawnianie’: ..Koniec zimy strawili na okazach grzeczności”. Węg. Marm. 3, 81; „żeby ich okazem potęgi ustraszył, nakazał przeciwko nim (...) wyprawę". Nar. Hist. 3, 314, L. Punktem wyjścia współczesnego znaczenia 'eksponat’ był jednak inny, bardziej wyspecjalizowany odcień znaczeniowy, mianowicie "pokaz, demonstrowanie czego’, np. „Król oglądnąwszy wojsko, prowadził je pod Borysów, a tam drugi raz był okaz". Biel. Kr. 472, L.

W funkcji nazw czynności występowały też do schyłku XIX w. rzeczowniki postrach, pieczywo, potrzask i pojazd.

Postrach był synonimem straszenia („Wszystkie postrachy Wc. Pana nic nie pomogą". Teat. 7, 89, L) lub strachu, przerażenia („Echo, które duszę jego napełniało czymeś na kształt postrachu". Jeż, WD 201). Znaczenie to dzisiaj ma charakter frazeologicznie związany, żyje w kilku zaledwie związkach (siać postrach, postrach padł na kogo, wystrzelić dla postrachu), na plan pierwszy wysunęła się natomiast treść skonkretyzowana "to, co straszy’, np. „Matematyk był postrachem całej szkoły”.

Pieczywo stanowiło nazwę samego procesu pieczenia („Kręciły się koło pieczywa bułek". Krasz. Latarń. II, 50; „Do pieczywa chleba żwawo się zabrały". Wójc. Klechdy II, 9, Dor.). Potrzask oznaczał odgłos trząś-nięcia („Mocne potrzaski z bicza". Skarb. Pam. 105, Dor.), a pojazd — jazdę, podróż. To znaczenie w słowniku Lindego jest wymienione jako podstawowe i zilustrowane przykładami: „Pojazd rączym krokiem Faeton odprawował po niebie Wysokiem". Kulig. Her. 136; „Zycie ludzkie nie jest żywotem, ale pojazdem do śmierci". Psalmod. 40). Współczesne znaczenie musiało mieć jeszcze charakter sporadyczny, doraźny, o czym świadczy kwalifikator „metonimia" przy przykładach jego realizacji zawartych w słowniku Lindego.

Warto jednakże odnotować i starsze użycie skonkretyzowane wyrazu w znaczeniu 'wiosło’, np. u Potockiego: „Dźwigną żagle i wodę pojazdami siekli". Arg. 203, L.

O ile konkretyzacja pierwotnych nazw czynności sprowadza się zwykle do utrwalenia w nich znaczeń 'wykonawcy' (por. opój, pojazd), *rezultatu działania’ (pieczywo, sieczka), 'narzędzia’ (pojazd 'wiosło’), rzadko natomiast daje w efekcie odcień kolektywny (por. strzelba), o tyle dla pierwotnych nazw właściwości, o schemacie znaczeniowym "bycie jakim’ lub 'bycie kim’, ten właśnie kierunek rozwoju semantycznego jest najbardziej charakterystyczny.

Ludzkość to genetycznie "bycie ludzkim'. Tak właśnie definiuje ten wyraz Ignacy Krasicki: „Ludzkość w języku naszym wiele rzeczy za-

107