17094 SDC10993

na palatalizację, podane w kolejności występowania w tekście: kmiźmikomi, por. kimga; moiete, por. mogę; otrole, por. otro/n; grlsi, por. grlgi; kmg%i, por. kmg$b, ale kinągym 'księżna’ —zjawiska palatalizacji paralelne do wyżej omówionych w wypadku otbcb; otroćgti, por. otro/n; vi cnkini — osobliwy wypadek zmiany k w c pod wpływem f, zagadnienie pożyczki wyrazu; leźiti < *legiti || *legitb, por. leżą < * legię, inf. leiati < * leźiti < * leg Hi.

9. Porównać wyniki palatalizacji spółgłosek tylnojęzykowych w języku scs., polskim i rosyjskim — wskazać podobieństwa i różnice.

KONWERSATORIUM IV § 13. Odmiana zaimków

a. Zaimki nierodzajowe (jednorodzajowe)

1) Zaimki osobowe i zwrotny: azi 'ja'/ty, my, vy, vl 'my dwaj (dwie, dwoje)/ va 'wy dwaj (dwie, dwoje)’/są (acc.) 'sięgnie odróżniają rodzaju gramatycznego (zob. odmianę § 35, a). Odmiana tych zaimków odpowiada na ogół odmianie prasłowiańskiej. Dla języka scs. charakterystyczna jest forma N sg. zaimka 1. osoby ozi. Podobna forma, mianowicie az, zachowała się do dziś w języku bułgarskim i macedońskim. W dialektach, zwłaszcza bułgarskich występują także formy jaz, jaze lub ja. Starą formę jaz zachował ponadto język słoweński. Większość ję-l zyków słowiańskich, jak wiadomo, uogólniła formę ja pochodzącą z ps. formy pre-jotowancj *jazi istniejącej obok *azi.

W odmianie zaimków osobowych i zaimka zwrotnego w niektórych przypadkach obok form dłuższych występują formy krótsze. Te ostatnie w zależności od konstrukcji zdania i szyku wyrazów w zdaniu bywają częściej enklityczne, por. D sg. mi, ti, si, A sg. mg, tg, sg, A pl. ny, vy. Trafiają się jednak także pozycje początkowe i akcentowane w zdaniu, zwłaszcza jeśli chodzi o formę A, np. tg molimi 'ciebie prosimy’, na tg upivaxi 'tobie zaufałem’, iźe vy priitneti, mg priimeti 'kto was przyjmie, mnie przyjmie’ itp.

2) Zaimki pytaj ne kito 'kto’, hto 'co* obsługują wszystkie trzy rodzaje, a ponadto odmieniają się tylko w liczbie pojedynczej, która odnosić się może również do pozostałych liczb, por. kito jesti? i kito sąti? Zaimek kito odnosi się z reguły do osób, a hto — do przedmiotów nieosobowych lub w znaczeniu ogólnym. Odmiana pierwszego z tych zaimków stosuje się do typu twardego dawnego tematu *ko-, por. kito, G kogo itd. W formie I sg. wskazać należy na palatalizację II: clmi < < *kSmi < *koimb. Zaimek hto ma odmianę miękkotematową, a nagłosowe ł jest wynikiem palatalizacji I: hto < *kito, G hso < *kbso lub leso < *keso itd. Trzeba tu podkreślić archaiczność końcówki G -so, która dotrwała w języku scs. jeszcze z czasów pie. Stała się ona po części podstawą tworzenia dalszych form, zwłaszcza D, por. Ibsomu i lesomu obok /emu. Formy takie nie zachowały się w pozostałych językach słowiańskich. Cała odmiana zaimków k»to i Ibto przypomina odmianę zaimków wskazujących r.m. (zob. § 35, b), por.: kbto, G kogo i t» 'tamten, ten’, G sg. Itogo itd.; hto, G leso, Ibso, późniejsze lego i sb 'ten’, G sg. sego itd. Warto też dodać, że w funkcji A zaimka kbto uogólniła się od czasów prasłowiańskich forma G kogo¹.

3) Z aimki nieokreślone: rtźkbto (uogólniający) 'ktoś’, nlhto (jw.) 'coś’, nikbto (przeczący) 'nikt’, nihto (jw.) 'nic’ odmieniają się podobnie jak poprzednio omówione zaimki pytajne, por. G nikogo, nikogo, nllbso lub nlleso, nihso lub nileso itp.

Do tej grupy zaimków można też zaliczyć zaimek uogólniający Inibdo 'każdy' posiadający tylko formy jednego rodzaju i odmieniający się jak zaimek kito, por. kogoźbdo, komuźbdo, clmbźbdo, komiźbdo. Formy trzyrodzajowe tego zaimka występują w języku polskim, por. każdy, każda, każde, i w języku rosyjskim, por. kaidyj, kaźdaja, kaźdoje.

b. Zaimki rodzajowe

1) Zaimki wskazujące: ti, ta, to 'ten, tamten, óvs’/,' Sb, si, se 'ten, ten tu ^przedmiot bliżej znany)Yom, ona, ono 'ów, ten’; om, ona, ono 'on, tamten/ *jb (ji), *ja, *je, G sg. jego (m., n.), jejg (f.) itd. 'on’ — tzw. zaimek anaforyczny; sia, sica, sice || siki, sika, siko 'taki’; toliki, tolika, toliko 'tak wielki’; seliki, selika, seliko *ts.’, sami, sama, samo (uwydatniający) 'sam’.

Spośród wymienionych wyżej ps. i scs. zaimków według wzoru twardotema-towego odmieniały się ti, ta, to, oni, ona, ono, oni, ona, ono, taki, taka, tako, sami, sama, samo (zob. odmianę ti, ta, to § 35, b). Zaimki toliki, -a, -o, seliki, -a, -o stosują się do tej odmiany w formach I sg. m. i n., G, D, I, L pl., D-I du. — wszystkich rodzajów. Pozostała większa część przypadków jest zgodna z odmianą rzeczowników deki. I (m. i n.) i deki. III (f.), por. G sg. m. i n. tolika, G sg. f. toliky itd., podobnie jak przymiotniki według odmiany rzeczownikowej (zob. niżej § 15, a).

Do typu odmiany miękkotematowej należały zaimki si, si, se oraz *ji, *ja, *je (zob. odmianę § 35, b). Temu drugiemu zaimkowi należy poświęcić szczególniejszą uwagę. Stara forma N wszystkich trzech liczb nie zachowała się w języku scs. i w pozostałych językach słowiańskich. W jej funkcji występuje forma zaimka oni itd. Formę dawną możemy wydobyć z zaimka względnego jiie, o czym będzie mowa dalej (zob. § 13, b, 3), i ze złożonej odmiany przymiotników (zob. § 15, a). W samej już odmianie zaimka anaforycznego spotykamy takie formy A, które są równe formie N, por. A sg. m. ji (ji) i n. je, A pl. f. jg i n. ja, A du. m. ja, A du. f. i n. ji. Formy zaimka anaforycznego używane są wtórnie także w funkcji zaimka 3. osoby.

Rozpatrzymy z kolei formy omawianego zaimka w połączeniu z przyimkami i związany z tym proces morfologiczno-fonetyczny. W pozycji po przyimku zaimek przybiera w nagłosie charakterystyczny element morfemowy n-. Ilustruje to następujące porównanie form:

¹ Forma acc. kogo mogła przyczynić się do powstania kategorii osobowości w deklinacji słowiańskiej (por. § 11, g, 3).

54

55