17922 IMGE51 (3)

52 Problemy konserwacji i badań zabytków architektury

Adaptując zabytek do współczesnych potrzeb, należy zawsze pamiętać, że nici tak często się nie zmienia, jak funkcja, czy sposób użytkowania budynku. Stąd tdl co zostało zrobione dzisiaj, za kilkanaście, a nawet za kilka lat może się okazać In ieak-tualne, bo zmienił się użytkownik lub ten sam przekształcił się, rozbudował zmienił bądź rozszerzył profil swej działalności. Dlatego nie należy wprowadzonej/*® zabytku funkcji rozwiązywać perfekcjonistyczne. Można przekonać użytkownika;] iż warto mieć mniej wygodne powiązania funkcjonalne, ale za to np. posiadać piękoE autentyczne wnętrze.

Mówiąc o adaptacji zabytków architektury należy zwrócić uwagę mi niepokojącej zjawisko. Otóż zamiast rego terminu przyjętego od dawna próbuje się używać pojęćMl „modernizacja" i rozszerzać go na cały budynek, co w konsekwencji prowadzi db ni mjr wracalnych zniszczeń. Można mówić o „modernizacji” instalacji, a nie o modern izadpfc architektury. Karta Wenecka¹⁷ takiego rodzaju prac nie przewiduje, natomiast wyraźnie określa charakter nowego użytkowania. Artykuł 5 mówi: Konserwacji zabytków zawsze sprzyja ich użytkowanie na cele społeczne; użytkowanie takie jest zatem pożądane, nie może wszakże pociągać za sobą zmian układu, bądź wystroju budowli. Są to granice, W jakich na-leży pojmować i można dopuszczać zagospodarowanie, wymagane przez ewolucją u yczajłm^ i obyczajów. A w artykule 9 czytamy, że zabieg restauracji między innymi polega mc poszept nowaniu dawnej substancji i elementów stanowiących autentyczne dokumenty przeszłościĘm Jednym z najistotniejszych problemów w tzw. nawarstwionym zabytku jest zagadxjłi| nie wyboru elementów zastanych i odkrywanych oraz ich ekspozycji. O wyborze jecjB duje znów analiza wartościująca te elementy w kontekście całego zabytku i genera| koncepcji jego konserwacji. Przystępując do prac, prawie nigdy nie mamy do czyni z zabytkiem kompletnym. Stąd konieczność dokomponowania elementów brakująf (utraconych), ale także często potrzeba dodania zupełnie nowych, wynikających ś| kresu wprowadzonej funkcji (adaptacji zabytku - o czym była już mowa). Dla taki działań scalających przyjęliśmy określenie „integracja”.

Integracja

Obejmuje prace zmierzające do nadania zachowanemu niekompletnie lub zniekśL conemu zabytkowi pewnej zamkniętej funkcjonalnie i kompozycyjnie formy archi tonicznej przez połączenie jego części zabytkowych oraz koniecznych uzupełnień w jr nolitą całość kompozycyjną. O sposobie i zakresie ekspozycji zastanych lub odkryj elementów zabytkowych decyduje wynik analizy wartościującej. Uzupełnienia ndf miast mogą być dokonane na jeden z następujących sposobów:

r kompozycją| nawiązuj

A.    Możliwie wierne odtworzenie istniejących w określonym stadium historycznym elerfo na podstawie zachowanych reliktów (zarówno co do formy, detalu, jak

B.    Wznowienie tych elementów w formie uproszczonej, Ucz wyraźnie charakteru historycznego detalu i kompozycji architektonicznej,

C.    Wznowienie tych elementów lub dodanie zupełnie nowych, posługując się wspdŁ mi środkami wyrazu architektonicznego.

Karta Wenecka, op. cii.

Przez integrację zabytek zostaje na nowo „skomponowany”, otrzymuje nową kreację, ale na pewnych określonych warunkach. Wybór elementów zastanych i dokompono-wanie elementów nowych stwarza z reguły odmienną sytuację od tej, jaką zastaliśmy w zabytku, i od tej, jaka była w danym okresie historycznym. Chodzi o to, aby ta nowa kreacja nie przekreśliła istotnych cech zabytku, a jednocześnie była wynikiem działań artystycznych, jednak podporządkowanych zabytkowi architektury, który jest także dziełem sztuki, o czym nie wolno nam zapominać. Najtrudniejszym zagadnieniem w tym wypadku jest zaproponowanie formy elementów odtwarzanych, wznawianych lub zupełnie nowych. I znów wynik analizy wartościującej powinien nam podsunąć jeden ze sposobów rozwiązania tej kwestii, a mianowicie albo wierne odtwarzanie, albo odtwarzanie w formie uproszczonej bądź zaprojektowanie w formie nowej, odpowiednio skomponowanej. Na ten temat w sposób jednoznaczny wypowiada się Karta Wenecka w artykule 9 uznane za nieodzowne prace uzupełniające mają wywodzić się z kompozycji architektonicznej i będą nosić znamię naszych czasów oraz w artykule 12 elementy przeznaczone do zastąpienia czyści brakujących powinny harmonijnie włączać się do całości, odróżniając się zarazem od partii autentycznych, ażeby restauracja nie fałszowała dokumentu sztuki i historii. Właśnie w projekcie nowych elementów uzupełniających jest miejsce dla odpowiedzialnej twórczości architektonicznej w zabytku. Jednak ta twórczość musi być podporządkowana temu zabytkowi, nie może go zdegradować.

Od wielu lat dla odnowy miast i terenów zurbanizowanych funkcjonuje termin „Rewitalizacja” (zastępując wiele określeń dotychczasowych, jak np. między innymi: sanacja, rewaloryzacja, rehabilitacja, itd.), którego zakres określono następująco:^{1 2} Do działań rewitalizacyjnych zaliczyć należy odbudowę zniszczonych, ale niegdyś żywych obszarów miejskich (np. centrów starych miast), mocno zdekapitalizowanych lub nawet utraconych w wyniku działań wojennych, czy też powojennych dewastacji i rozbiórek... W obszarze pojęcia rewitalizacja mieszczą się również działania restrukturyzacji terenów poprzemysłowych i pomilitamych. >,

Po transformacji ustrojowej i gospodarczej niezliczona ilość XIX-wiecznych terenów poprzemysłowych wraz z zabudową, niejednokrotnie o bardzo wartościowej architekturze przestała pełnić swą funkcję i opustoszała, popadając nierzadko w ruinę. Wielu z nich nadano nową funkcję, lecz nie zawsze chroniąc właściwie ich architekturę. W miarę poprawna definicja dla tych działań winna brzmieć: Rewitalizacja zabytkowych budowli przemysłowych Polega na nadaniu im nowych funkcji i włączeniu ich w obieg współczesnej kultury przy maksymalnym poszanowaniu kompozycji iformy architektonicznej oraz struktury budowlanej.

Dotychczasowe działania dla ochrony i ekspozycji zabytkowych ruin najczęściej nazywano „konserwacją” ^w, jednak stan zachowania i zakres prac przy tego typu działaniach skłania do następującej definicji: Zabezpieczenia i rewitalizacja ruin historycznych polega na udostępnieniu ich społeczeństwu w formie w jakiej przetrwały, bez rekonstrukcji (z wyjątkiem anastylozy czyli złożenia w całość rozproszonych elementów) z zachowaną wartością dawności i malowniczości, po przeprowadzeniu zabiegów konserwacyjnych i restau-ratorskich. Prace te mogą jedynie dotyczyć niezbędnych wzmocnień struktur budowlanych

1

   Podręcznik rewitalizacji Zasady, procedury i metody działania współczesnych rewitalizacji (bez autora) tłumaczenie

z j. niemieckiego, Warszawa 2003.

2

   J. Tajchman, Konserwacja ruin historycznych. Uwagi o metodzie. Ochrona Zabytków, 2005, nr 4, s, 27-46.