84567 IMGE45 (2)

40 Problemy konserwacji i badan zabytków architektury

skiej. Byłoby dobrze, aby autor projektu chociaż częściowo mógł uczestniczyć w b nianiach historyczno-aichitektonicznych. Natomiast z całą pewnością musi zapoznać się szczceół^l z badaniami kompleksowymi oraz z ich wynikami. Efektem końcowym tych badań winny być wnioski do opracowania wytycznych dla przyszłego projektu konserwatorskiegoJPonadlD z badań tych należy wyciągnąć wnioski naukowe, precyzując, co one wniosły do wiedzyś ogólnej i szczegółowej na temat danego zabytku. Należy także określić dalsze postulaty badajg^ które mogłyby być zrealizowane w trakcie robót budowlano-konserwatorskich, pozwalaj! na dotarcie do elementów niedostępnych. W trakcie badań rozeznajemy wszystkie ewent ne uwarunkowania wewnętrzne, które w istotny sposób powinny oddziaływać na progi a potem i realizację konserwatorską.

Uwarunkowania wewnętrzne

Uwarunkowania wewnętrzne wynikają z samej istoty zabytku architektury. Należ*je tylko umieć rozpoznać i właściwie odczytać⁹. Może to nastąpić jedynie poprzez wszec^H stronne poznanie danego dzieła architektury, które czeka na konserwację. Oddziaływał nie tych uwarunkowań powinno odbywać się zawsze przez ich wartościowailjBNależy podkreślić, że uwarunkowania wewnętrzne odgrywają pozytywną rolę w oddziałrf^ niu na program i prace konserwatorskie, a składają się na nie:

1.    Historia ogólna oraz budowlana zabytku, czyli jego przekształcenia*

2.    Układ funkcjonalno-przestrzenny,

3.    Forma, czyli kompozycja i wystrój,

4.    Materiał, struktura i technika wykonania,

5.    Autentyczna substancja,

6.    Indywidualny charakter,

7.    Poziom wykonania — standard,

8. „Klimat”,

9.    Wartość,

10. Kondycja fizyczna, czyli techniczny stan zachowania zabytku.

Ad. 1. Historia ogólna oraz budowlana zabytku Każdy zabytek ma określone miejsce w fazie rozwojowej danego typu archtt tury decydującej o jego wartości. Większość zabytków związana bywa z histij rią regionu, miasta bądź osiedla. Prawie każdy natomiast w okresie swego istni nia podlegał większym lub mniejszym przebudowom. Dzięki kompleks<|~ badaniom historycznym dochodzimy do odczytania tych przekształceń. Ich zachowania w konfrontacji z ich wartością pozwoli na przyjęcie generalnej cepcji konserwatorskiej, określającej przyszłą wizję danego dzieła architektury całości, w ramach której winno nastąpić poszanowanie nawarstwień, powrót do kl goś okresu historycznego lub wydobycie i podkreślenie kilku etapów tych przeobral

J. Tajchman, Czynniki warunkujące i kształtujące ochroną i konserwacją zabytków architektury, jw.j Architea et historia. Studia Mariano Arszyński Septuagenario dedicata, red. M.Woźniak, Toruń 1999, s. 363-387

Ad. 2. Układ funkcjonalno-przestrzenny

Układ ten jest wynikiem programu użytkowego, jaki przyjęto dla danego budynku w momencie jego powstania lub kolejnych przekształceń. Z reguły układ przestrzenny jest charakterystyczny dla danego typu budowli (np. jednoprzestrzenne świątynie, wielopoziomowe niskokondygnacyjne magazyny, amfiladowo ukształtowane założenia pałacowe, itp). Podstawą prac konserwatorskich w zabytkach architektury jest ich adaptacja. Właśnie ona dotyczy układu funkcjonalno-przestrzennego i powinna go uszanować, a nie naruszać w istotny sposób. Dany zabytek nie nadaje się na każdą nową funkcję, lecz tylko na taką, którą można „wpisać, a nie wciąć” w jego układ. Punktem wyjścia jest rozpoznanie cech charakterystycznych danego układu funkcjonalno-przestrzennego i określenie na podstawie wartościowania elementów tego układu do bezwzględnego zachowania i wyeksponowania, a nawet odtworzenia. Jednocześnie muszą zostać wytypowane elementy układu o mniejszej wartości lub tej wartości pozbawione, gdzie mogą być wprowadzone nowe funkcje bez uszczerbku dla funkcji budynku.

Ad. 3. Forma, czyli kompozycja i wystrój

Tak, jak nie zawsze właściwie spostrzegany jest układ przestrzenny zabytku architektury, tak z reguły jego wystrój oraz rzadziej kompozycja bywają doceniane nawet przez tych, którym zabytki często „przeszkadzają”. Są to najbardziej oczywiste elementy dzieła architektury i one w pierwszym rzędzie kwalifikują je do uznania za zabytek i podjęcia w nim prac konserwatorskich. Prac, które w przypadku budowli jednorodnych - nie przekształconych, nie sprawiają zbytnich kłopotów. Problemy zaczynają się przy dziełach nawarstwionych. Wtedy już na etapie koncepcji należy brać pod uwagę kryterium kompletności. Trzeba zatem ustalić, czy bardziej poprawnie będzie pokazać późniejszą formę zabytku, ale kompletną, czy wcześniejszą i niekompletną, w której muszą nastąpić duże uzupełnienia lub która jako „preparat konserwatorski” może stać się nie tylko zaprzeczeniem historycznego obrazu zabytku, ale także i zachwianiem jego kompozycji architektonicznej. Znane są przykłady usunięcia kompletnych fasad barokowych dla pokazania destruktów elewacji gotyckich. Innym problemem związanym z kryterium kompletności kompozycji jest powiązanie formy zewnętrznej z przestrzennym układem wewnętrznym. Powinien on być brany pod uwagę już na etapie koncepcji, aby nie nastąpiła sytuacja, w której w architekturze zewnętrznej powrócono np. do klasycyzmu rekonstruując fasadę z tego okresu, a we wnętrzu jednocześnie przebudowano zachowany układ klasycystyczny, niszcząc jego stałe elementy.

Ad. 4. Materiał, struktura i technika wykonania Każdy okres historyczny preferuje charakterystyczne rozwiązania materiałowe i techniczne, które nadto podlegają zróżnicowaniu regionalnemu, a nawet i jednostkowemu w poszczególnych zabytkach. Każdorazowo ich rozeznanie ma pierwszorzędne znaczenie dla ustalenia historii budowlanej zabytku (czyli jego przekształceń) oraz dla opracowania ekspertyz technicznych i stanu zachowania danej budowli. Rozeznanie to jest także bardzo ważne dla chronienia oraz zachowania historycznych rozwiązań technicznych, które są już zabytkowymi, a także dla koniecznych powtórzeń dawnych technik w trakcie prac restauracyjnych. Osoby zajmujące się zabytkami budownictwa i architektury muszą posiąść tę historyczną wiedzę budowlaną, która jest odmienna od współczesnej