19215 IMG773 (2)

120 WSród znaków i struktur

a więc fakt w swej istocie społeczny; także postawa zajmowana wobec rzeczywistości nie jest wyłącznym dobrem osobistym nawet najsilniejszych osobowości, natomiast u osobowości przeciętnych jest niemal całkowicie określona przez stosunki społeczne, w które włączona jest dana jednostkaJWynik analizy znakowego charakteru dzieła artystycznego w żadnej mierze nie prowadzi więc do estetycznego subiektywizmu; chodziło nam jedynie o wskazanie, żęDjdniesieinia przedmiotowe dzieła rozważanego jako znak wprowadzają w ruch stosunek odbiorcy do rzeczywistości, przy czym odbiorca jest tu pojmowany jako istota społeczna^Stwierdzenie to prowadzi nas o krok bliżej do celu :^rjezeli odniesienia przedmiotowe dzieła wiążą się ze sposobem, w jaki jednostka i społeczność ustosunkowują się do rzeczywistości, jest rzeczą jasną, że szczególnie doniosły dla naszych rozważań jest problem wartości pozaestetycznych zawartych w dziele artystycznym. Dzieło nie zawieraj bezpośrednio ani w sposób zawoalowany wysłowionych sądów wartościujących; jest onofwartościami nasycone! Wszystko, poczynając od najbardziej materialnego tworzywa (kamienia czy brązu w rzeźbie), a nai złożonych konstrukcjach tematycznych skończywszy, stać się może ich nośnikiem. I J Wartościowanie! jak mówiliśmyTjest jednym z najistotniejszych wymiarów maku artystycznego, należy do spe-I cyfiki jego charakteru! Odniesiecie przedmiotowe dzieła ‘ rozciąga się - poprZez swą wielokrotność - na całość rzeczywistości i na całość światopoglądu odbiorcy. Jest ono źródłem wartości dzieła i zarazem czynnikiem ukierunkowującym te wartości. A ponieważ każdy z elementów utworu, tak „treściowych”, jak i „formalnych”, zdobywa w jego kontekście zdolności do uczestniczenia w takich odniesieniach - więc i każdy z nich może być nośnikiem wartości pozaestetycznych. rWartości zawarte w poszczególnych elementach danego dzieła wchodzą we wzajemne stosunki, pozytywne bądź konfliktowe, i w ten sposób oddziałują na siebie.

Jest przy tym możliwe, że ten sam element materialny w różnych kontekstach będzie nośnikiem zupełnie odmiennych wartości. Powiada na ten temat H. Liitzeler |Einfuhrung in die Philosophie der Kunst, Bonn 1934. s. 27): „Atomizaeja w badaniu formy dzieła artystycznego polega na tym, że badacz rozkłada formę na elementy (to jest linie proste i krzywe, linie wypukłe i wklęsłe, wyraźnie ograniczone i nieokreślone itd.) i każdemu z nich przyznaje określony sens (na przykład: kolor jasny = optymizm, ciemny = pesymizm, linia prosta = jasność i zwięzłość, bezpośredniość i dokładność, mądrość i funkcjonalność). Przeciwstawiając się takiemu postępowaniu należy podkreślić, że elementy formalne mogą być całkowicie zrozumiane dopiero z punktu widzenia całości, że zgodnie z pozycją wewnątrz owej całości nabierają bardzo różnego sensu; tak na przykład czerń wśród barw jasnych może oddziaływać uroczyście i wzniośle, jak to bywa na portretach Rubensa; proste linie mogą zmieniać swój sens od mistycznego niemal przeżycia czystego ograniczenia własnej istoty aż do racjonalistycznego i mechanistycznego zapisu. Stawianie znaku równości między ciemną barwą a pesymizmem jest zbyt grubym utożsamieniem, aby mogło oddać złożoność wewnętrznego życia dzieła artystycznego.^>’J~Wartości poza-estetyczne zawarte w dziele artystycznym tworzą więc jedność, ale jedność dynamiczną, a nie daną mechanicznie. Dynamika zbioru wartości pozaestetycznych dzieła artystycznego może nawet osiągnąć taki stopień, że w dziele przejawi się całkowita sprzeczność między dwojakim wartościowaniem, na przykład - dezaprobatą i podziwem^ W związku z tym można przypomnieć monumentalizujące opracowania „niskich*’ tematów, powszechne w realistycznym malarstwie wieku XIX {Kamieniarze Courbeta), albo wykorzystanie środków wyrazu eposu bohaterskiego w zastosowaniu do bohaterów i wątków występujących dotąd wyłącznie w „niskich” gatunkach literackich, sposób, którego w epice używali poeci romantyczni (por.