21932 zdjeX3

- w wmir jest ich dziesięć - składa się z pięciu czterowersowych strof, z tym że dwa flłUtiaf wersy każdej piątej strofy zawierają formułę, w której zmienia się tylko jedno dopehuente, a część niezmienna brzmi:

Chciałbym........-* • .    '

ocalić od zapomnienia.

Nasza poezja rur wykształciła tak imponujących form powtórzeń refrenicznych, jak na przykład dawna poezja prowansalska. a pod jej wpływem również liryka średimiwift/nq Francji. Można to tłumaczyć odmiennością statusu społecznego portów, nieobecnością trubadurów i truwerów itd.. itp.

Do kategorii powtórzeń w funkcjach kompozycyjnych zaliczyć wypada powtórzenia me mające rharakteru refrenicznego, jakkolwiek pełniące dokładnie taką samą funkcję wyodrębniania cząstek kompozycyjnych utworu. Chodzi o anaforę rozpoczynającą każdą zw rotkę. Spotykamy taki chwyt już w naszej poezji piętnasto-wiecznej: ^ołtarz Jezusów, którego każeja zwrotka rozpoczyna się od imienia Jezus użytego w różnych przypadkach, przy czym każda zwrotka odpowieda innemu momentowi historii Wielkiego Tygodnia.

Na zakończenie tych uwag o kompozycji utworów lirycznych należy zwrócić uwagę na fakt, że chwyty kompozycyjne nie w ystępują w izolacji od innych poziomów organizacja utworu. Ponieważ tworzywem utworu — a więc tworzywem jego cząstek kompozycyjnych jest język, przeto w utworze występuje pełna zależność budowy składnio w ej, wierszowej i treściowej, które tworzą jednorodną stylistyczną całość. Hardzo często całostki składniowe i wierszowe podkreślają swoją odrębność w całości tekstu dużym stopniem uporządkowania brzmieniowego: a I i t c r a c j a, rymy, harmonia głosowa i dopiero to wszystko składa się na ekspresywny efekt całości. Żadna skrupulatna i sensowna analiza utworu lirycznego nie może tych aspektów pominąć i nie powinna ich traktować w izolacji, lecz jako zespół funkcji semantycznych.

Warto zwrócić uwagę na fakt, że forma wierszowa wypowiedzi może odgrywać czasem funkcję wyrazistej dyrektywy kompozycyjnej: tak jest na przykład w- wypadku sonetu, trioletu czy oktostychu. Innym razem zależność zostaje odwrócona: przypadek taki analizowałem na przykładzie %fllów Matki Boskiej poi kngt&em. Ów stosunek i forma zależności określać mogą reguły estetyki właściwej dla kierunku, grupy itd. Średniowiecze, romantyzm, Młoda Polska i współczesność preferowały podporządkowanie struktury wierszowej strukturze kompozycyjnej, | w konsekwencjach również i treściowej, w pozostałych epokach stosunek ten robi wrażenie bardziej zrównoważonego. Generalnie nic da się lego zjawiska wartościować, ponieważ sposób wykorzystania tych możliwości zależy wyłącznie od sprawności poety.

Oprócz takiego podziału tekstów lirycznych, który za kryterium klasyfikacyjne obiera formę gramatyczną, pod jaką ujawnia się podmiot liryczny, spotykany jest również podział tematyczny, problemowy, nie do wykonania w obrębie innych rodzajów literackich. Jest to akurat fakt dający się łatwo wytłumaczyć, jakkolwiek objęcie takim podziałem wszystkich utworów lirycznych jest niemożliwe i wiele z nich musi pozostać poza klasyfikacją z przypisaną im bardzo ogólną nazwą liryk, wiersz.

Podział tematyczny liryki znajduje podstawy w rodzajach uczuć, przeżyć, emocji i refleksji podmiotu mówiącego. Jak się okazuje, są one łatwiejsze do skatalogowania niż tematy czerpane ze świata zjawisk społecznych, będących przedmiotem utworów epickich czy dramatycznych. W rozdziale niniejszym omówiona zostanie kolejno: liryka miłosna, patriotyczna i religijna jako te. które manifestują specyficzną sferę uczuciową; następnie liryka po 1 i iy c zno-agita-c y j n a, filozoficzna jako te, które mówią o określony ch postawach wobec świata, niejednokrotnie w sposób właściwy dla liry ki formułujące poglądy filozoficzne: na koniec liryka, którą z braku lepszego terminu nazywamy autoicmatyczną. Jest to ten typ utworów, którego tematem są rozważania podmiotu lirycznego o poezji i poecie, o tym, jak rozumie on swoją funkcję twórcy oraz istotę i społeczne funkcje zarówno działalności poetyckiej, jak i poezji.

Liryka miłosna

Poszczególne utwory realizujące temat miłości nazywamy erotykami. Jakkolwiek miłość jest jednym z tych tematów, który w każdej literaturze narodowej pojawia się bardzo często, to jednak sposoby lirycznego wyartykułowania tego uczucia zmieniają się od epoki do epoki, w zależności od tego, jak zmienia się wrażliwość uczuciowa i estetyczna, jak się podnosi lub obniża próg intymności, wreszcie jak zmieniają się konwencje literacko-estetyczne. Naturalnie, różnicuje się ten typ Eryki również poziomem szczerości i konwcncjonalności uczuć, stopniem idealizacji kobiety bądź stopniem zbliżenia do niej.

Temat miłości realizować się może - najogólniej rzecz biorąc — dwoma sposobami: albo tematem utworu jest miłość jako taka i utwór jest refleksją nad zjawiskiem miłości, albo - konkretne przeżycie miłosne, związane z określoną osobą. Przykładem pierwszego typu jest utwór Kocłiano\s 'kiego:

Ciężko, kto nic miłuje, ciężko, kto miłuje.

Najciężej, kto miłując łaski nie zyskuje. Zacność w miłości za nic. (raszka obyczaje. Na tego lani na raczej patnają, kio daje.

»7