22710 obraz9

łU) Komunikacja rytualna: od rozmowy codziennej do ceremonii medialnej

6.7 SYMBOLICZNOŚĆ I OGÓLNOŚĆ

Na system komunikacji między ludźmi, w tym rytuały, składają się znaki, takie jak słowa, gesty, flagi czy obrazy. Znaki te, według Peirce’a (1932), są obiektami, które zastępują coś innego, dla kogoś i w jakimś celu. Użyteczność znaków zależy od ich zdolności zastępowania tego, co jest poza nimi. Przykładowo, słowa w zdaniu nie są rzeczami, które oznaczają - są wzorami z atramentu na papierze, luminescencją na ekranie komputera lub drganiem dźwięku w powietrzu - gdy jednak użyte zostają w celu komunikacji, uważa się, iż pozostają w związku z rzeczami, które oznaczają. Skoro ów związek między znakami i rzeczami, które zastępują, sldada się na istotę użycia znaków przez człowieka, dobrze byłoby rozróżnić trzy rodzaje znaków - zgodnie z istotą ich związków - tj. indeksy, ikony i symbole.

Jeżeli „rzecz zastępująca” będzie elementem znaczącym, a „rzecz zastępowana” - elementem znaczonym, wówczas indeksy można określić jako znaki, które pozostają w związku przyczynowym między znaczącym a znaczonym, ikony - jako znaki pozostające w związku podobieństwa między znaczącym a znaczonym, symbole zaś - jako znaki pozostające w związku umownym między znaczącym a znaczonym (Peirce, 1932). Sięgnijmy po klasyczny przykład: dym jest indeksem ognia, ponieważ z jego powodu powstał; dym w filmie jest ikonem, ponieważ przypomina dym z doświadczenia oglądających; znaki dymne zaś są symbolami, ponieważ związek między kształtem dymu a informacją ma charakter umowy społecznej.

Oto przykład bardziej złożony. Przesuwanie się wskazówki w urządzeniu pomiarowym jest indeksem wzrostu napięcia w obwodzie elektrycznym. Ruch w górę może być ikonem wzrostu - jeżeli tarcza urządzenia zostanie tak pomyślana - czegokolwiek, co poddane zostanie pomiarowi. Oznaczenia liczbowe jednostek pomiaru z tarczy należą już do porządku symbolicznego, nawet jeżeli wiąże się to z takim samym użyciem indeksalnym czy ikonicznym. Gdy urządzenie pomiarowe wykorzystane zostanie jako fragment dekoracji scenicznej w przedstawieniu teatralnym lub fragment wystroju wnętrza biura, może być wtedy - bez względu na użycia o charakterze indeksalnym czy ikonicznym - na przykład symbolem wiedzy technicznej. Analogicznie, jeżeli ktoś się rozejrzy po biurze, rozpoznając charakter miejsca, w jakim się znalazł, wtedy jego interpretacja dostrzeżonego urządzenia pomiarowego, bez względu na sposób wykorzystania owych instrumentów przez pracowników biura, będzie miała charakter symboliczny.

Warto zwrócić uwagę, że indeksalne znaczące zależą od konkretnych znaczonych: dym jest indeksem ognia, ruch wskazówki indeksem wzrostu napięcia. Z kolei ikony zależą raczej od ogólnego wzoru niż konkretnego związku: dym przypomina dym w ogóle, ruch w górę ogólnie przypomina wzrost. Symbole otwierają, w stopniu znacznie większym niż ikony, zakres możliwości wolny od wszelkich ograniczeń. Liczby i jednostki pomiaru na tarczy urządzenia pomiarowego umieszczają ruch wskazówki w systemie arytmetycznym, gdzie nie jest istotna liczba 11, lecz reguły stanowiące o tym, że każda liczba 11 znaczy to samo. Urządzenie pomiarowe użyte w dekoracji teatralnej nie musi był włączone ani uruchomione, ponieważ ważne jest nie ono samo, lecz zbiór skojarzeń umownych z wszelkimi urządzeniami w ogólności.

Powyższe uwagi na temat istoty indeksów, ikonów i symboli, zwłaszcza ich szczególnych lub ogólnych związków ze znaczonymi, okazują się nieodzowne dla zrozumienia, jak działa rytuał.

Treść rytuału ma przede wszystkim charakter symboliczny. Wprawdzie często pojawiają się tu również indeksy i ikony, jednakże symbole stanowią najbardziej powszechny rodzaj znaku w rytuale, zaś ich znaczenie ma zwykle charakter dominujący. „Ponieważ symbol zależy od konwencji, zwyczaju lub zgody, dotyczy nie pojedynczego przypadku, jak na przykład indeks, lecz całej klasy przypadków” (Firth, 1973, s. 62). Kytuał odnosi się zatem w znamienny sposób do spraw ogólnych. Akt i ytualny stanowi działanie służące przekraczaniu konkretności sytuuj i, w której jest spełniany. Sytuacja rytualna stwarza możliwość przekroczenia konkretności okoliczności społecznych, w których ma ona miejsce.

Uroczystości wprowadzenia na urząd prezydencki każdego z elektów są bardziej do siebie podobne niż prezydentury, które owe uroczystości zainaugurowały (Bellah, 1970; Gronbeck, 1986; Hoxie, 1993), pogrzeby i przemowy pogrzebowe są do siebie bardziej podobne niż uczestniczący w nich ludzie (Cressy, 1990; Metcalfi Huntington, 1991;

< )chs, 1993). Dlaczego? Ponieważ w obu przypadkach, jak i w większości rytuałów, nacisk kładzie się raczej na prawdy ogólne, wartości tianscendentne, niż na to, co dzieje się w danym momencie. Co ważniejsze, należy to również do istoty symboli. Symbol, jako rodzaj znaku, zależy od uogólnień swego znaczenia, podatny jest również na uogólnienia w jego interpretacjach.

6.8 MATERIALNOŚĆIINDEKSALNOŚĆ

Ityttiuły zawsze wszak posiadają również komponent indeksalny. Komunikacja (w tym również rytuał) - poprzez odpowiednie ukształtowanie materiału służącego wyrażeniu jakiejś idei - zawsze łączy sfery