23097 img898 (3)

3. Charakterystyka polskich głosek

3.1. Ogólna klasyfikacja głosek

W polskiej literaturze fonetycznej panuje tradycja, aby głoski dzielić na dwie podklasy. Z jednej strony wyróżnia się dźwięki zwane samogłoskami, z drugiej zaś dźwięki o charakterze spółgłoskowym. Podziału tego dokonuje się na podstawie trzech zróżnicowanych kryteriów, a mianowicie:

1.    kryterium funkcjonalnego,

2.    kryterium akustycznego,

3.    kryterium artykulacyjnego.

Na płaszczyźnie funkcjonalnej podział głosek na dwie wyżej scharakteryzowane grupy wydaje się uzasadniony ze względu na fakt, iż z jednej strony można wyróżnić dźwięki samogłoskowe, które mają zgłoskotwórczy charakter, tzn. są obligatoryjnymi elementami sylaby, z drugiej zaś strony istnieją dźwięki spółgłoskowe. Te mają niezgłoskotwórczy charakter, gdyż są jedynie fakultatywnymi elementami sylaby.

Z akustycznego punktu widzenia natomiast wszystkie głoski rozpadają się na dwie podklasy, a mianowicie tony i szumy. Tonami, czyli dźwiękami

0    regularnej częstotliwości drgań są samogłoski. Spółgłoski nigdy natomiast nie są tonami. Są one bowiem szumami, tzn. dźwiękami o nieregularnej częstotliwości drgań. Spółgłoski mogą być co najwyżej połączeniami tonów

1    szumów.

Z artykulacyjnego punktu widzenia wyróżnimy dźwięki otwarte, czyli artykułowane w ten sposób, że powietrze wydostające się z płuc nie napotyka na wyraźną zaporę utworzoną przez jakieś artykulatory. Taki charakter mają właśnie samogłoski i dlatego stoją w opozycji do spółgłosek, które nie są artykulacyjnie dźwiękami otwartymi. W czasie ich powstawania powietrze wydostające się z płuc w nasadzie zawsze napotyka na jakąś przeszkodę. W czasie ich wytwarzania ponadkrtaniowy odcinek kanału głosowego w jakimś miejscu jest znacznie zwężony lub na moment całkowicie zamknięty.

Omawiany tutaj podział można przedstawić w formie następującej tabeli:

Kryterium	Dźwięki
	SAMOGŁOSKOWE	SPÓŁGŁOSKOWE
Funkcjonalne	zgłoskotwórcze	niezgłoskotwórcze
Akustyczne	tony	szumy lub połączenia tonów i szumów
Arlykulaeyjne	otwarte	nie są otwarte

Przedstawiona wyżej propozycja nie wydaje się dobrym rozwiązaniem. Sumaryczne zastosowanie wszystkich trzech różnorodnych kryteriów powoduje, że '.tajemy wobec problemu, jak zinterpretować polskie dźwięki typu |j] oraz fu], / funkcjonalnego punktu widzenia scharakteryzujemy je jako spółgłoski. Nigdy bowiem nie występują one w charakterze ośrodka sylaby. Z artykulacyjnego punktu widzenia trzeba natomiast uznać je za niespółgłoski. Są to bowiem dźwięki otwarte (por. Dukiewicz 1995: 25). Stosując wszystkie trzy wyżej scha-takteryzowane kryteria, siłą rzeczy oprócz standardowych samogłosek z jednej •.bony, spółgłosek z drugiej — musimy wyróżnić ogniwo pośrednie (przejściowe), tzw. półsamogłoski, mające mieszany — samogłoskowo-spółgłoskowy cha-i.ikter. Sytuacja taka nie jest pożądana z metodologicznego punktu widzenia. Wiadomo bowiem, że żadna klasyfikacja nie jest celem samym w sobie, lecz jedynie narzędziem badawczym służącym takiej segregacji, która ułatwiłaby klarowną, przejrzystą charakterystykę badanych obiektów. Powszechnie przyjmuje się więc, że w opisie materiału językowego należy stosować podziały /godne z zasadami logiki formalnej. Powinny one spełniać następujące warunki:

1.    ich podstawą powinny być jednorodne kryteria, ściśle skorelowane / założonymi celami opisu,

2.    przeprowadzone powinny być metodą dychotomiczną na podstawie • och kontrdyktatorycznych. Znaczy to, że na każdym poziomie klasyfikacji badany zbiór winniśmy dzielić na parami rozłączne podzbiory różniące się posiadaniem lub brakiem tej samej cechy odróżniającej.

Konieczność skorelowania kryteriów podziału z założonymi celami opisu |c\st sprawą oczywistą. Przekonuje o tym następujący przykład. Jeżeli postawię sobie za cel, aby scharakteryzować wpływ maszyn rolniczych na wydajność plonów, to podział siewników według barwy wydaje się zgoła paranoiczny, badanie wpływu koloru siewnika na wydajność z hektara jest znane we współ-t /esnej polszczyźnie potocznej jako synonim jałowości rozważań, absurdalności myślenia. By rozumowanie prezentowane w niniejszej pracy miało generalnie odmienny charakter, przypomnijmy, że celem naszego opisu jest artykula-i vjna charakterystyka polskich głosek. Prymat przy wszelkiego typu klasyfikacjach należy oddać właśnie kryteriom artykulacyjnym. Na ich podstawie głoski polskie podzielimy na dwie podklasy, a mianowicie:

1.    spółgłoski,

2.    niespółgłoski.

Spółgłoski scharakteryzujemy jako dźwięki, które powstają w ten sposób, /e powietrze wydostające się z płuc w obrębie nasady napotyka jakąś zaporę utworzoną przez artykulatory. Niespółgłoski natomiast to dźwięki, przy wymawianiu których powietrze swobodnie przepływa przez kanał głosowy, gdyż nie napotyka na przeszkodę w postaci zwarcia lub szczeliny.

Schematycznie zaproponowaną tutaj klasyfikację można przedstawić w następujący sposób:

39