23136 skanuj0061 (19)

126 Ontologia społeczeństwa

logia winna uwzględniać ten fakt w swoich analizach. Badać należy zatem nie tylko to, co istnieje „obiektywnie", ale także te subiektywne fikcje. Przedstawicielami tej orientacji są m.in. Mnx Weber, Ferdinand Tonnics, Leopold von Wicsc, a także inni przedstawiciele nurtu socjologii rozumiejącej. W modalizmie genetycznym (lub apriorycznym) uznaje się człowieka za jedyny realny podmiot życia społecznego, przy czym cechą konstytutywną grupy społecznej jest występujące u jej członków poczucie wspólnoty (tzw. świadomość - my). Przedstawicielem lej orientacji jest Max Schelcr oraz reprezentanci nurtu fenomenologicznego. Fikcjoni/m oraz modnlizm genetyczny zaliczyć można do umiarkowanego nurtu nominaliznui.

Próby określenia istoty społeczeństwa jako swoistego bytu nawiązywały niejednokrotnie do arystotclesowskicj nauki o kategoriach. Z tego punktu widzenia istotę społeczeństwa usiłowano określać za pomocą kategorii stosunku (św. Tomasz z Akwinu, F.G. Hegel, K. Marks). Na gruncie socjologii stanowisko takie reprezentuje Eugene Dupreel. Socjologia ujmowana jest jako nauka o stosunkach społecznych. Pojęcie to określone jest w sposób następujący: „Między dworna osobnikami istnieje stosunek społeczny, gdy na skutek istnienia lub działania jednego z nich zachodzi zmiana w działaniu bądź stanach psychicznych drugiego” [E. Dupreel 1969, s. 20]. Główna trudność polega jednak na tym, że nie można zredukować różnorodnych przejawów życia społecznego do jednej kategorii.

Ontologiczne problemy społeczeństwa, z chwilą powstania socjologii, odnosiły się do prób ścisłego określenia jej właściwego przedmiotu. Stopniowo obserwuje się w socjologii tendencję do odchodzenia od badania społeczeństwa jako pewnej całości na rzecz badania poszczególnych jego elementów, uznawanych za właściwy przedmiot tej nauki (zob. [P. Rybicki 1979, s. 37]). Socjologia przestaje być „nauką o społeczeństwie", a staje się nauką o grupach społecznych, stosunkach panując/cli między ludźmi, nauką o faktach społecznych, działaniach, interakcjach, procesach itp. Przedstawiciele różnych orientacji teoretycznych w odmienny sposób definiują jej przedmiot. Empiryczne nastawienie socjologii powoduje, że kwestie ontologiczne schodzą na dalszy plan; lub odwrotnie: niemożność definitywnego rozstrzygnięcia problemów ontologicznych skłania do prób ominięcia tych zagadnień (zob. [P. Rybicki 1979, s. 28-36]) i skupienia się na badaniach empirycznych. Jednak nawet skrajnie cmpirycystycznc podejście socjologii opiera się na jakichś przesłankach ontologicznych, których co najwyżej badacz może sobie w pełni nie uświadamiać.

Spór nominaliznui z rcałizmci i ukazuje, że właściwym przedmiotem socjologii jest człowiek bądź grupa (zbiorowość) społeczna. Nawet jeśli uznać człowieka ; a wyłączny obiekt zainteresowań poznawczych socjologii, to w ramach poszczególnych teorii socjologicznych przyjmowane są tóżne koncepcje człowieka. Przykładowo, Paweł Rybicki [1979, s. 39-42] wyróżnił koncepcję abstrakcjonistyczną (człowiek jest wyłącznie podmiotem zachowań i dzia’ań), natu-ralistyczną (człowiek to przede wszystkim istota reagująca na bodźce pocliod rącc z otoczenia), humanistyczną (człowiek to podmiot działań zmierzającydo rcalzacji wartości i przypisujący tym działaniom pewne znaczenie). W tego typu ujęciu kwestie on-tologicznc nadal pozostają aktunmc, z tym, że teraz odnoszą się one do sposobu ujmowania człowieka. Podobne trudności dotyczą kultury, która również często uznawana jest za ontologiczny składnik rzeczywistości badanej przez socjologię.

Relacje zachodzące między jednostką a społeczeństwem przybierają nic kiedy charakter przeciwieństwa. Kontrowersje metafizyczne mogą dostarczać tcoretyc znego uzasadnienia dla stanowiska postulującego podporządkowanie jednostki społeczeństwu, lub odwrotnie. „Osobnik i społeczność to dwie strony rzeczywistości ludzkiej, które pozostają integralnie związane z sobą, lecz z których każde ma własny i inny modus realnego życia”. [P. Rybicki 1979, s. 571]. (A.S.)

Zob. agregat, artefakty, determinizm w socjologii, Takt społeczny, grupa społeczna, indywidualizm metodologiczny, koncepcje człowieka w socjologii, naturalizni-anlynaluralizm, procc-sualizm, socjologia, socjologia rozumiejąca, społeczeństwo, subdyscypliny w socjologii, zbiorowość społeczna.

Literatura:

Dupreel E., 1969, Traktat o moralności, PWN, Warszawa.

Majka J., 19K2, Filozofia społeczna. Wyd. Wrocławskiej Księgarni Archidiecezjalnej, Wrocław.

Niżnik J., 1979, Przedmiot poznania w naukach społecznych, PWN, Warszawa.

Rybicki I’., 1979, Struktura społecznego świata.

Studia z teorii społecznej, PWN, Warszawa. Szczurkiewicz T., 1970, Niektóre problemy socjologii ogólnej [w:] tegoż. Studia socjologiczne, PWN, Warszawa.

Opcracjonalizacja, przełożenie ogólnych pojęć, koncepcji, hipotez, teorii na zc_: spół twierdzeń, zjawisk bądź zdarzeń możliwych do empirycznej weryfikacji. Przyjęcie w miejsce zmiennych ogólnych (jakościowych) konkretnych wskaźników lub mierników opisujących dane zjawisko lub proces. ' Na przykład, aby zopcracjonałizować taką zmienną jak „wykształcenie", należy wyodrębnić różne poziomy wykształcenia. Można przyjąć dosyć prosty podział na następujące kategorie: wykształcenie podstawowe i niepełne podstawowe, zawodowe, średnie, wyższe. W zależności od potrzeb można także przyjąć podział bardziej rozbudowany, uwzględniający dodatkowe typy wykształcenia, np. średnie ogólnokształcące, techniczne (w tym ukończenie technikum lub liceum zawodowego), wykształcenie pomaturalne (policealne) lub wykształcenie niepełne wyższe. Aby możliwe było jednoznaczne zaliczenie każdego respondenta do odpowiedniej kategorii, należy także ustalić wspólne dla wszystkich badanych kryteria kwalifikacji w przypadkach granicznych - np. uznać, że pod uwagę nie będzie się brało wykształcenia niepełnego (niepełne średnie, niepełne wyższe ilp.) lub w razie decyzji odwrotnej, ustalić szczegółowe wymogi pozwalające zaliczyć respondenta do odpowiedniej kategorii (np. w zależności od liczby lat nauki w szkole, której się nic ukończyło). Istotne jest przyjęcie przed rozpoczęciem badań ścisłych ustaleń co do sposobu opcracjonnlizowania zmiennych. Zdobycie dodatkowych informacji -np. o liczbie lat nauki w danej szkole - jest później często niemożliwe.

Można podać inne przykłady opcracjo-nalizacji; np. w badaniach dotyczących struktury społecznej w Lodzi wyodrębniono 10 następujących kategorii zawodowych: specjaliści, technicy, pracownicy biurowi, mistrzowie i brygadziści, pracownicy li-zyczno-umyslowi, robotnicy wykwalifikowani, robotnicy pólwykwalilikowani, robotnicy niewykwalifikowani, inni. Do jednej z tych kategorii można zaliczyć każdego respondenta łub członków jego rodziny, w zależności od zawodu wykonywanego w momencie badań. Ustalono listę konkretnych zawodów wchodzących w obręb każdej kategorii. Na przykład do specjalistów zaliczano: 1) specjalistów technicznych - inżynierów, 2) kierowników przedsiębiorstw i instytucji pozaprodukcyjnych, administracji terenowej oraz organizacji społecznych i politycznych, 3) specjalistów w zawodach ekonomicznych i prawnych, 4) nauczycieli, 5) specjalistów medycznych - lekarzy, dentystów, farmaceutów, 6) przedstawicieli zawodów artystycznych oraz naukowców, dziennikarzy i kierowniczy personel instytucji kulturalnych, 7) innych z wyższym wykształceniem (zob. [K.M. Słomczyński, K. Janicka, W. Wesołowski 1994, s. 28]).

Oprócz opcracjonałizacji pojęć i zmiennych niezbędne jest także operacjonalizo-wanic formułowanych zależności i nawet -na tej podstawie - teorii. Proces len, z jednej strony, pozwala precyzyjniej określić występujące związki między faktami, z drugiej natomiast, umożliwia dokonanie weryfikacji formułowanych hipotez. Pozwala za-