23481 skanuj0058

na wyższą płaszczyznę. „Tamten świat” to sfera sacrum, a rozmówcą podmiotu lirycznego okazuje się Bóg. „Ten świat” empiryczny, egzystujący w opozycji do dalekiego „tam”, istnieje równocześnie w konflikcie z duchową sferą „tamtego świata”¹.

Umieszczając „tamten świat” w geograficznej Ameryce, Barańczak - podkreśla Biedrzycki - posługuje się takimi peryfrazami, oprócz już tutaj wymienionych, jak „nowy ląd”, „inny kontynent”². Zdaniem tego badacza, w liryce Barańczaka z perspektywy polskiej („tego świata”) nie ulega wątpliwości, że „raj” jest jedynie w idealizowanej przez bohatera lirycznego amerykańskiej rzeczywistości „tamtego świata”. Jednak po zdobyciu tego „raju” przez bohatera lirycznego ogarniają go wątpliwości z nowej perspektywy: który świat jest „tym”, a który „tamtym”? „Raj” jest wprawdzie „tu”, na emigracji, myśli bohater Barańczaka, ale ten prawdziwy pozostał „tam”, w Sierakowie z wiersza Druga natura (WZ, s. 302). Przykładem ambiwalencji poety w ocenie dwóch światów jest, zdaniem Biedrzyckiego, wiersz Nowy Świat (WZ, s. 297) zawierający dwuznaczność już w samym tytule, dotyczącym Ameryki jako Nowego Świata i ulicy w Warszawie tak samo urzędowo nazwanej, która z „odwróconej” perspektywy nostalgii bohatera lirycznego staje się, pomimo represji w ojczyźnie dotykających jego przyjaciela, synonimem „tam” i symbolem raju utraconego³. Z drugiej strony podmiot zdaje sobie sprawę, że nie można mieć pretensji do „tego świata” (amerykańskiego), że nie rozumie „tamtego” (środkowoeuropejskiego). Ktoś bowiem jest już „stąd”, na nowo zakorzeniony (z Ameryki) i do „tamtego świata” (polskiego, europejskiego) zachowuje dystans⁴.

Podobnie ujął ten problem Tadeusz Komendant w obszernym szkicu dotyczącym Widokówki z tego świata⁵. Pisał w nim, że „ten świat” nie oznacza tego samego, co „nowy świat”, który w opozycji do „starego świata” określał przestrzeń Atlantydy. „Nowy Świat” był w tym tomie synonimem Ameryki, miejscem, gdzie bohater wszystkiego mógł być pewien. Warszawski Nowy Świat pozostał bezpowrotnie w starym świecie. Obydwa światy - „stary” i Nowy warszawski, jak i „stary” i „nowy” amerykański - są nie do pogodzenia. Pomiędzy nimi może już istnieć tylko więź korespondencyjna. „Aktualność zaś poczty przypomina szyderczy grymas »nowego, wspaniałego świata«⁶. W perspektywie metafizycznej „ten świat” oznacza cały świat, stary i nowy, umieszczony w opozycji do „tamtego świata”.

Jest to - pisał Komendant - perspektywa Najwyższego Adresata. Widokówka z lego świata - a ten świat to przecież caty świat, nieobjęty - zostaje wysiana [...] do Kogoś, o kim nie można nawet powiedzieć, że jest⁷.

Ta skomplikowana, ambiwalentna siatka wykluczających się (u-zupełniających się?) nawzajem pojęć „tego” i „tamtego świata” wyznacza granice obcości i inności Innego Barańczaka w lirycznej przestrzeni nowego świata. Jest on „Inny” w spojrzeniu swojego „alter ego”, bo obcy „nowemu Światu”, „Inny” w oczach rdzennych i „Innych” mieszkańców amerykańskiego „Nowego Świata”, w konsekwencji „Inny” wykorzeniony oraz „Inny” w oczach „swoich etnicznych pobratymców (emigrantów, wygnańców), podobnie jak on „Nowy Świat” zamieszkujących. W przytoczonej tu wcześniej klasyfikacji Kapuścińskiego bohater liryczny Barańczaka to Europejczyk, człowiek Zachodu, w odróżnienia od nie-Europejczyków. W ten sposób można z Atlantydy i Widokówki z tego świata wyodrębnić grupy tekstów odnoszących się do wyszczególnionych powyżej rodzajów Innego.

Poezja - pisał Barańczak w Tablicy z Macondo - mówi bowiem o Innych, Świecie i Transcendencji, ale jest także dialogiem z nimi. Jest skierowana do nich⁸.

Janusz Drzewucki, recenzując wydany w kraju 1990 roku wybór utworów poety pod tytułem 159 wierszy, pisał o występującej w nich relacji ,ja” - „on”. Na pytanie „Kim jest on?” - dawał, w pierwszej kolejności, standardową odpowiedź: „on to oczywiście Bóg”. Ale

117

1

   Tamże, s. 163.

2

   Tamże, s. 167.

3

   Tamże, s. 171.

4

   Tamże, s. 172.

5

³” T. Komendant, His Master's Voice, „Twórczość” 1989, nr 5, s. 96.

6

Tamże.

7

⁵⁶ Tamże. Por. T. Nyczek, Jakieś Ty, „Zeszyty Literackie”, Paryż 1989, nr 27, s. 140: „Między świtem a nocą wysyłane są pocztówki z tego świata - w tamten świat. W książeczce poprzedniej, Atlantydzie, Barańczak wysyłał pocztówki z tej strony świata w tamtą, po prostu z Ameryki do Polski, zatem wszystko jeszcze w obrębie tego świata. [...] Sprawa N.N. była sprawą egzystencjalną i moralną. Sprawa narratora Widokówki jest sprawą metafizyczną, cokolwuek by ten termin oznaczał”.

8

S. Barańczak, Tablica z Macondo, s. 232.