26305 s 34 35

— Rozdział 2 — ŹRÓDŁA PRAWA

Źródła prawa i ich klasyfikacja

We wszystkich opracowaniach podkreśla się wieloznaczność terminu „źródła prawa” i trudno się z tym nie zgodzić¹. O źródłach prawa mówi się głównie w znaczeniu źródeł poznania prawa, źródeł w sensie formalnym i materialnym.

Źródłami poznania prawa (fontes iuńs cognoscendi) są wszelkie czynniki dostarczające wiedzy o prawie. Można do nich zaliczyć organy publikacyjne - dzienniki urzędowe, na czele z Dziennikiem Ustaw, w których są ogłaszane akty normatywne (ustawa z dnia 20 lipca 2000 r. o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych aktów prawnych, tekst jedn. Dz. U. z 2007 r. Nr 68, poz. 449).

Źródła prawa w sensie formalnym (fontes iuńs ońimdi) to akty, dokumenty lub decyzje uważane w danym systemie prawa za źródło norm prawnych. W Polsce takimi źródłami prawa są ustawy, uchwały rady gminy i tym podobne, a w krajach z systemem prawa anglosaskiego za takie źródła prawa uznaje się na przykład precedensy.

Źródłami prawa w sensie materialnym jest wszystko to, co pośrednio lub bezpośrednio wpływa na treść prawa, a więc między innymi stosunki społeczne i gospodarcze, obyczaje i zwyczaje oraz układ sił politycznych w państwie. Przedmiotem dalszej analizy w niniejszym podrozdziale będą źródła prawa w rozumieniu formalnym, najbardziej przydatnym do prawniczej charakterystyki źródeł.

Źródła prawa w państwie tworzą system powiązany ze sobą hierarchicznie. Przez system źródeł prawa rozumie się całokształt źródeł prawa danego państwa w ich wzajemnym powiązaniu, ujmowanym z punktu widzenia

35

ŹRÓDŁA PRAWA

(ego, co jest im wspólne, i tego, co je różni⁸³. W systemie źródeł prawa każdy il i normatywny ma określoną rangę w stosunku do pozostałych, występują v h;i akty normatywne wyższej i niższej rangi. Najważniejsze konsekwencje hii i archicznej budowy systemu źródeł prawa są następujące:

•    podstawą obowiązywania aktu zajmującego niższe miejsce w hierarchii jest akt hierarchicznie nadrzędny. Przykładem są rozporządzenia wydawane na mocy szczególnego upoważnienia ustawowego, w odróżnieniu od ustaw, które mogą być publikowane na podstawie ogólnej, konsty-lucyjnej właściwości danego organu;

•    relacje między aktami prawnymi zajmującymi różnemiejsca w hierarchii opierają się na zasadzie delegacji do stanowienia prawa (określa się je także mianem powiązań formalnych). Akt wyższego rzędu uprawnia lub zobowiązuje określony podmiot do wydania aktu prawnego niższego rzędu, akt niższego rzędu dalej uprawnia lub zobowiązuje inny podmiot do wydania innego aktu niższego rzędu⁸⁴;

•    akty zajmujące wyższą rangę przeważnie normują sprawy poważniejszej rangi. Występuje także tak zwana wyłączność materii ustawowej, zgodnie z którą nie można pewnych spraw regulować aktem niższej rangi niż ustawa⁸⁵;

•    akty niższego rzędu muszą być zgodne, czyli - inaczej mówiąc - nie mogą być sprzeczne z aktami wyższej rangi. Konsekwencją braku zgodności jest wadliwość aktu niższego;

- moc obowiązująca aktów niższej rangi może zostać uchylona przez akty mające wyższą pozycję w hierarchii. Na przykład na mocy ustawa może uchylić rozporządzenie, a z kolei ono - zarządzenie⁸⁶.

IWórcą teorii stopniowalnej (wieloszczeblowej) budowy prawa jest auli iacki uczony, A. Merkl, przedstawiciel wiedeńskiej szkoły pozytywizmu i u awniczego⁸⁷. Według Merkla na najwyższym szczeblu znajduje się konsty-(nr ja, która między innymi reguluje postępowanie ustawodawcze i tworzy jicwne treściowe (materialne) granice dla środków ustawodawczych i władzy wykonawczej. Konstytucja określa prawne warunki tworzenia ustaw i innych aktów normatywnych, dlatego też należyją traktować jako akt nad-i/ędny⁸⁸. Z kolei ustawy są wprowadzane wżycie (inaczej: wykonywane)

E. Ochendowski, Prawo administracyjne..., s. 74.

^1,4 J. Nowacki, Z. Tobor, Wstęp do prawoznawstwa..., s. 81.

’ Zob. uwagi na ten temat w podrozdziale dotyczącym ustaw.

^Hh Zob. S. Erlich, Wstęp do nauki o państwie i prawie, Warszawa 1971; K. Opałek, J. Wrób-Irwski, Zagadnienia teorii prawa, Warszawa 1969, s. 220.

' A. Merkl, Allgemeinenes Yerwaltungsrecht, Wien und Berlin 1969.

^HB E. Ochendowski, Prawo administracyjne..., s. 86.

1

Zob. na przykład: W. Skrzydło, Polskie prawo konstytucyjne, Lublin 2003, s. 174-175; L. Morawski, Wstęp doprawoznawstwa, Toruń 1997, s. 88 i n.; J. Nowacki, Z. Tobor, Wstęp do prawoznawstwa..., s. 111; W. Siuda, Elementy prawa..., s. 26.