34 35

Rozdział 1. Teorie radykalnej zmiany społecznej, rewolucje demokratyczne

I 7. Autonomia stowarzyszeń. W celu egzekwowania swoich rozmaitych I praw, łącznie z wyżej wymienionymi, obywatele mają także prawo do formowania względnie niezależnych stowarzyszeń lub organizacji, łącznie z niezależnymi partiami politycznymi i grupami interesu”.

(Za: Wnuk-Lipiński 1996:38 i dalsze)

Powyższe rozwiązania instytucjonalne są warunkiem koniecznym, choć nie zawsze wystarczającym, do spełnienia czterech podstawowych - zdaniem R. Dahla - kryteriów ładu demokratycznego, a mianowicie: (1) zapewnienia równości wyboru; (2) zapewnienie realnego uczestnictwa społeczeństwa w procesie politycznym; (3) stworzenie możliwości rozumienia tego co się dzieje w życiu publicznym; (4) stworzenie instytucjonalnych warunków społecznej kontroli priorytetów rządowych; (5) włączenie praktycznie całej dorosłej części społeczeństwa w obręb demos.

Jak wynika z dotychczasowych rozważań, demokracja jest więc w większym stopniu procedurą niż ideologią. Demokracja jest zatem przede wszystkim formą zbiorem formalnych reguł i instytucji, w ramach których jest miejsce dla rozmaitych ideologii, z których każda jest formalnie równoprawna. Przestrzenią ścierania się tych rozmaitych ideologii jest życie publiczne określonego społeczeństwa. Nie oznacza to oczywiście, że demokracja -jako system - jest zupełnie wyprana z wartości. Takie stwierdzenie byłoby zbyt daleko idące, a zatem nietrafne. Demokracja ma swojąwłasnąaksjologię, w której rola i prawa jednostki, zawierające się w jej statusie obywatelskim i przejęte z doktryn liberalnych, wysuwają się na czoło (będzie o tym mowa w jednym z następnych rozdziałów). Dlatego często do pojęcia „demokracja” dodaje się przymiotnik: „liberalna”, aby właśnie zaakcentować wagę jednostki ludzkiej i jej praw w dzisiejszych systemach demokratycznych.

W praktyce spotyka się wiele modeli poliarchii, które - choć niekiedy bardzo różniące się od siebie - nie przestają jednak spełniać instytucjonalnych kryteriów Dahla, przypisywanych demokracji. I nie chodzi tu jedynie o naturalne - bo wynikające z lokalnej tradycji politycznej - odmienności w strukturach władzy ani o ordynacje wyborcze (o ile nie dyskryminują one żadnej kategorii obywateli), ani też o sposób przeliczania głosów na liczbę mandatów w ciałach przedstawicielskich (o ile przeliczanie jest uczciwe). Te odmienności są oczywiście ważne i mogą nawet wpływać na skład elity władzy, a nawet strukturę systemu partyjnego, ale mają one charakter niejako „techniczny”, bowiem odnoszą się do zróżnicowanych rozwiązań instytucjonalnych tego samego problemu, a mianowicie tworzenia demokratycznego przedstawicielstwa demos w strukturach władzy (jakiekolwiek by one były).

0’Donnell definiuje demokrację w nieco inny sposób. Pisze on, że „reżim demokratyczny (lub demokracja polityczna, lub też poliarchia) zawiera następujące składniki: A. Uczciwe i zinstytucjonalizowane wybory; B. Pewne kontekstowe wolności, o których można rozsądnie sądzić, że łączne ich występowanie 34 tworzy wysokie prawdopodobieństwo uczciwych wyborów; C. Państwo, które

na swym terytorium ustala, kto może być uznany jako obywatel polityczny; D. System prawny tego samego państwa, który przypisuje obywatelstwo polityczne na zasadach uniwersalności i inkluzywności, poprzez chronienie i wspieranie owych kontekstowych wolności, a także biernego i czynnego prawa wyborczego i, ogólnie, różnych sposobów uczestnictwa w uczciwych wyborach”. (0’Donnell 1999: 27).

Teorie demokracji

Jednak zarówno w podejściach 0’Donnella, Dahla, a także Schumpetera jedna cecha jest wspólna, bo zdaniem tych teoretyków jest ona rdzeniem systemu demokratycznego; tą cechą wspólną jest istnienie wolnych, uczciwych, powszechnych i konkurencyjnych wyborów politycznych. Bowiem tylko za pośrednictwem takich wyborów możliwe jest tworzenie prawdziwie demokratycznego przedstawicielstwa. Jeśli to kryterium jest spełnione, to miano systemu demokratycznego przysługiwać może bardzo różniącym się wariantom poliarchii. Odmienności poszczególnych, empirycznie obserwowanych systemów demokratycznych wynikać mogą z różnych rozwiązań instytucjonalnych, ale mogą też mieć głębsze podłoże społeczne.

Głębsze różnice zakorzenione są - z jednej strony - w strukturze społeczeństwa, a z drugiej strony - w historycznie warunkowanych i również zakorzenionych w strukturze społecznej zachowaniach elit politycznych. Przy czym chodzi tu nie tylko o obecną w każdym społeczeństwie strukturę wynikającą z podziału pracy, lecz w większym nawet stopniu o strukturę wynikającą z frag-mentacji kulturowej społeczeństwa (np. różnice etniczne, czy głębokie podziały religijne lub podziały miedzy wykształconą warstwą a masami charakteryzującymi się niskim lub bardzo niskim poziomem wykształcenia).

Różnice te pozwoliły Lijphartowi na sformułowanie następującej typologii reżimów demokratycznych;

Tabela 1. Typologia reżimów demokratycznych

Zachowanie elit	Struktura społeczeństwa
	Homogeniczna	Pluralistyczna
Sprzymierzające się (kooperacyjne)	demokracja odpolityczniona	demokracja uzgodnieniowa
Konfrontacyjne	demokracja dośrodkowa	demokracja odśrodkowa

Źródło: Lijphart 1977:106.

W „demokracji odpolitycznionej” napięcia ideologiczne i religijne maleją, pojawia się natomiast tendencja do sprzymierzania się elit z różnych obozów politycznych w imię technokratycznej efektywności podejmowania decyzji. Redukcja napięć ideologicznych i religijnych możliwa jest dlatego, że społeczeństwo jest względnie homogeniczne pod względem religijnym, duża klasa średnia dominuje w strukturze społecznej (która przybiera kształt rombu), zaś rozmaite ideologie - obecne wprawdzie w dyskursie publicznym - nie wzbudzają już takiej „gorączki społecznej” i traktowane są z dystansem nawet przez ich głosicieli. Ten typ systemu demokratycznego ewoluuje w kierunku 35