28 29

P^q2dział 1. Teorie radykalnej zmiany społecznej, rewolucje demokratyczne

cierpień”. W takiej wspólnocie dominuje magiczna lub irracjonalna postawa wobec zwyczajów przyjętych w życiu zbiorowym, a także rygoryzm w przestrzeganiu owych zwyczajów. Nie oznacza to oczywiście, że społeczeństwo zamknięte jest statyczne. Również w jego obrębie zachodzą zmiany - powiada Popper (1984:172)-ale po pierwsze, są one rzadkie, a po wtóre, wykazują wiele cech religijnej konwersji lub awersji, albo też tworzenia nowych, magicznych tabu. Zmiany te nie wynikają z racjonalnego oglądu rzeczywistości i prób udoskonalania warunków życia, bowiem racjonalizm nie jest częścią tego porządku społecznego. Ścisłymi regulatorami życia zbiorowego są zwyczajowe normy oraz rozmaite tabu. Dlatego też członek takiego społeczeństwa rzadko ma wątpliwości, jak powinien działać; „właściwe” działanie jest wyznaczone przez zwyczaj i relację do tabu. W społeczeństwie zamkniętym jednostka nie musi wybierać, bo w tym typie porządku społecznego nie ma zbyt wiele miejsca na myślenia w kategoriach alternatywy. W istocie jest pozbawiona możliwości wyboru i na ogół nie uświadamia sobie tego faktu. A skoro nie ma wyboru - nie ma też indywidualnej odpowiedzialności.

Społeczeństwo otwarte nie ma tak „organicznego" charakteru, jak społeczeństwo zamknięte. Jest ono społeczeństwem w tym sensie abstrakcyjnym, że w znacznym stopniu (choć nie całkowicie) traci ono charakter realnych grup ludzi lub federacji takich grup. Wzrastająca część relacji ma charakter zdeperso-nalizowany, rzeczowy i ograniczony do roli społecznej, w ramach której relacje są zawiązywane. Relacje te najczęściej ograniczają się do transakcji wymiany i kooperacji, zaś emocjonalny ich składnik jest albo nieobecny, albo zredukowany do minimum. Jednostki są coraz bardziej anonimowe, a izolacja społeczna jest - w porównaniu ze społeczeństwem zamkniętym - duża. Wobec wielości możliwości funkcjonujących w życiu publicznym jednostka musi wybierać. Wraz z wyborem pojawia się problem osobistej odpowiedzialności. Zwiększa się nie tylko zakres wyboru, jaki stoi przed jednostką ale także sam wybór jest w coraz większym stopniu racjonalny, a kolejne tabu tracą swoje funkcje regulatora życia społecznego. Kolektywizm wypierany jest przez indywidualizm. Załamanie się społeczeństwa zamkniętego jako jedynej formuły życia zbiorowego i pojawienie się już w starożytności pierwszych społeczeństw otwartych nakreśliło przed człowiekiem zupełnie nowe horyzonty życia zbiorowego, a w życie publiczne wprowadziło konflikt, wyścig do pozycji społecznych i problem prawomocności władzy. „Przejście od społeczeństwa zamkniętego do społeczeństwa otwartego - powiada Popper (1984:175) - może być opisane jako jedna z najgłębszych rewolucji, przez które przeszła ludzkość”. Ale nie była to rewolucja, która przyniosła ludziom szczęście i beztroskie życie. Było raczej przeciwnie, bowiem pojawienie się społeczeństwa otwartego zburzyło poczucie bezpieczeństwa^ wynikające z przynależności do zamkniętej i statycznej wspólnoty, podważyło wiele emocjonalnych więzi typowych dla społeczeństwa zamkniętego (które dziś przetrwały w zasadzie jedynie w rodzinach, a i to nie wszystkich), zachwiało hierarchią statusów, obciążyło jednostki odpowiedzialnością za swoje życie, a nade wszystko - zmieniło optykę postrzegania organizacji porządku społecznego: z niezmiennej i danej przez bliżej nieokreślone, na ogół magiczne, siły 28 zewnętrzne na zmienną i stanowiącą wytwór samego społeczeństwa. „Skoro

zaczęliśmy polegać na naszym rozumie i używać krytycyzmu - pisze Popper G) (1984: 200) — skoro odczuwamy wezwanie do osobistej odpowiedzialności, 2 a w jej ramach — odpowiedzialności za wspomaganie postępów wiedzy, nie mo-żerny już powrócić do stanu podległości wobec plemiennej magii. Ci, którzy zje-    3

WSPÓŁCZESNYCH REŻIMÓW WEDŁUG LlNZA I STEPANA

dli owoc z drzewa poznania, utracili raj”. Utrata owej mitycznej Arkadii, „natural- 3 nego” i prostego życia, do której jeszcze tęsknił J.J. Rousseau, była ceną, jaką przyszło zapłacić za możliwość wyboru, za uwolnienie się z fatalizmu dziejowego i irracjonalnych zachowań, za racjonalny krytycyzm i samokrytycyzm, za zamianę statusu przypisanego na status osiągany i za zwiększenie wpływu na własne koleje życia, a także warunki życia zbiorowego. To była cena otwarcia przed ludźmi nowych horyzontów, po przekroczeniu których możliwe było nie tylko nadanie jakościowo nowego impulsu do rozwoju gospodarczego i technologicznego, ale także odnalezienie drogi ku demokracji i zapoczątkowanie ewolucji statusu jednostki ludzkiej w kierunku jej dzisiejszych praw obywatelskich i ludzkich.

Główne typy współczesnych

REŻIMÓW WEDŁUG LlNZA I STEPANA

Linz i Stepan (1996: 44-45) wyróżniają następujące typy współczesnych reżimów politycznych: (1) demokrację, (2) autorytaryzm, (3) totalitaryzm,

(4) posttotalitaryzm oraz (5) sułtanizm. Są to oczywiście typy idealne w sensie Weberowskim, co oznacza, że ich teoretyczny opis odniesiony do empirycznie obserwowanych przypadków z reguły wykazuje jakieś odchylenia. Jednak w realnie istniejących reżimach podstawowe cechy charakterystyczne określonego typu zostają zachowane, co pozwala odnosić typologię do empirycznie obserwowanych reżimów.

Ponieważ teoriom demokracji jak i samej demokracji poświęcona jest następna sekcja, pominięto tutaj charakterystykę tego systemu, a skoncentrowano się na opisie pozostałych typów. Przedstawiona przez Linza i Stepana charakterystyka uwzględnia cztery aspekty każdego systemu: stopień pluralizmu, rolę ideologii, sposoby mobilizacji mas oraz rodzaj przywództwa politycznego.

Autorytaryzm charakteryzuje się ograniczonym pluralizmem w wymiarze politycznym, jednak nie jest to pluralizm, który generowałby alternatywne opcje polityczne ubiegające się o władzę. Dlatego właśnie jest to ograniczony pluralizm, bo mechanizm konkurencyjnego ubiegania się o władzę jest wyłączony i nie zagraża autorytarnej władzy. Nawet jeśli przybiera formę koncesjonowanej opozycji. W sferze społecznej i gospodarczej dopuszczany jest całkiem spory stopień pluralizmu, ale z reguły są to formy pluralizmu „odziedziczone" po poprzednim systemie, zneutralizowane politycznie, a więc nie zagrażające bezpośrednio autorytarnej władzy. Mamy tu więc do czynienia raczej z tolerancją zastanych form pluralizmu społecznego i gospodarczego, niż pluralizm generowany przez system autorytarny perse.

W systemie totalitarnym pluralizm w życiu publicznym jest zasadniczo nieobecny. Partia rządząca sprawuje niepodzielnie władzę faktyczną, a ów monopol    29