36 37

Rozdział 1. Teorie radykalnej zmiany społecznej, rewolucje demokratyczne

biurokratyczno-korporacyjnych rozwiązań, gdzie polityczna konkurencja, dyskusje doktrynalne i mobilizowanie poparcia mas dla określonej opcji wygasają a na tym miejscu pojawiają się stałe negocjacje, w które włączani są wszyscy istotni aktorzy życia publicznego. W odpolitycznionej demokracji wybór określonej opcji czy priorytetu rozwoju przestaje być kwestią publiczną, a staje się rezultatem kompromisu różnych aktorów życia publicznego włączonych w proces decyzyjny. Historycznie symptomy tego modelu demokracji zaczęły pojawiać się na Zachodzie na początku lat sześćdziesiątych XX wieku (zwłaszcza w krajach skandynawskich), kiedy to część teoretyków zaczęła zastanawiać się, czy świat zachodni nie wchodzi w okres generalnego zmierzchu ideologii w życiu publicznym. Ale tendencja ta nie trwała długo, bowiem już pod koniec lat sześćdziesiątych i w latach siedemdziesiątych kwestie ideologiczne ponownie zaczęły być istotnym czynnikiem strukturalizacji życia publicznego. Jednak, jak zauważa Arend Lijphart (1977: 111), „ze wszystkich zachodnich demokracji kraje skandynawskie poszły najdalej w kierunku odpolitycznionego modelu demokracji".

„Demokracja dośrodkowa" pojawia się w tych społeczeństwach, które - podobnie jak w poprzednim przypadku - pod względem struktury społecznej i re-ligii są względnie homogeniczne, a ponadto dominuje w nich silne poczucie wspólnoty i względnie homogeniczny poziom kultury politycznej. W takim kontekście społecznym nawet konfrontacyjne zachowanie elit, wraz z wyraźnym zaznaczeniem walki politycznej pomiędzy rządem a opozycją nie zaburza stabilności całego systemu. Właśnie z powodu owej względnej homogeniczności bazy społecznej konfrontacje te nigdy nie przybierają charakteru radykalnego i w pewnym sensie mają charakter zrytualizowany. Do tego typu zaliczają się - zdaniem Lijpharta - demokracje typu anglosaksońskiego, a zwłaszcza Wielka Brytania, Australia, Nowa Zelandia i Irlandia.

„Demokracja odśrodkowa” pojawia się wówczas, gdy fragmentacja kulturowa społeczeństwa jest znaczna, a zarazem linie podziałów są ostro zarysowane, a ponadto (a może na skutek tego) w funkcjonowaniu elit przeważa konfrontacja, a nie sojusze polityczne, czy choćby - pragmatyczna kooperacja. Przykładem takiej demokracji odśrodkowej są Republiki Francuskie (Trzecia i Czwarta), Republika Weimarska, czy powojenne Włochy. Lijphart do listy tego typu demokracji dodaje jeszcze Pierwszą Republikę Austriacką a także krótkotrwałą Republikę Hiszpańską we wczesnych latach trzydziestych XX wieku oraz Północną Irlandię, która wprawdzie nie jest suwerennym państwem, ale cieszy się ogromną autonomią (Lijphart 1977:114,134).

Ostatni wreszcie typ systemu, jest nazwany przez Lijpharta „demokra-cjąuzgodnieniową” (lub „konsocjonalną”). Modelowi temu poświęca on najwięcej miejsca uznając, że jest to najbardziej obiecujący typ reżimu demokratycznego, w którym segmentacja kulturowa i klasowa, tworząca bardzo spluralizowa-ne społeczeństwo może jednak funkcjonować w sposób stabilny i względnie efektywny. Demokracja uzgodnieniowa - pisze Lijphart (1977: 25) może być zdefiniowana poprzez jej cztery cechy. Pierwszym i najważniejszym elementem jest istnienie rządu wspieranego przez wielką koalicję liderów politycznych 36 reprezentujących wszystkie istotne segmenty pluralistycznego społeczeństwa.

(...) Pozostałe trzy podstawowe elementy demokracji uzgodnieniowej to: (1) reguła wzajemnego weta (lub „współistniejących większości”), która służy jako dodatkowe zabezpieczenie żywotnych interesów mniejszości, (2) proporcjonalność jako zasadniczy standard politycznej reprezentacji, nominacji w sferze służby cywilnej i alokacji funduszy publicznych oraz (3) duży stopień autonomii dla każdego segmentu społeczeństwa, aby mógł on realizować swoje wewnętrzne interesy (Lijphart 1977: 25).

>

DEMOKRATYZACJA

Demokracja dośrodkowa i demokracja uzgodnieniowa są systemami bardzo stabilnymi. Demokracja odpolityczniona na krótką metę jest bardzo stabilna, ale na dłuższą — traci nie tylko stabilność, ale i legitymizację, bo w życiu publicznym pojawiają się siły podważające jej prawomocność właśnie z tego powodu, który na krótką metę gwarantuje stabilność, czyli dlatego, że zanika konkurencja polityczna oraz dyskusje ideologiczne, a obywatel stopniowo wypierany jest przez eksperta, który - jak w modelu korporacyjnym - przejmuje kontrolę nad procesem decyzyjnym. Demokracja odśrodkowa jest najmniej stabilna i z tego powodu jej historyczny żywot na ogół nie jest długi; albo przekształca się ona w demokrację uzgodnieniową, albo też kończy swój żywot, bowiem jej miejsce zajmuje reżim autorytarny.

Liberalizacja a demokratyzacja

Omówienie teorii przejścia od systemu autorytarnego do demokracji wymaga objaśnienia dwóch kluczowych pojęć, pomocnych przy opisie tego zjawiska. Jednym z nich jest liberalizacja, a drugim - demokratyzacja. Problem demokratyzacji i liberalizacji zajmowało się wielu teoretyków (Di Palma 1990: 81; Linz i Stepan 1996:3; Kaufman 1986; Przeworski 1986:56), a nade wszystko — Guillermo 0’Donnell i Philippe C. Schmitter (1986).

Liberalizacja i demokratyzacja są dwoma odmiennymi aspektami procesu przechodzenia od autorytaryzmu do demokracji. W wymienionych wcześniej pracach definiuje się je w rozmaity sposób, podobnie jak współzależności miedzy nimi. Na przykład, Linz i Stepan (1996:3) zakładają, że liberalizacja zwykle współwystępuje z demokratyzacją, bowiem liberalizacja w warunkach niedemokratycznych oznacza takie zmiany, jak zmniejszenie cenzury, zwiększenie przestrzeni dla autonomicznej działalności organizacji robotniczych, wprowadzenie pewnych prawnych zabezpieczeń chroniących jednostkę (np. zasada habeas corpus), zwolnienie większości więźniów politycznych, możliwość powrotu dla emigrantów politycznych oraz - co ich zdaniem jest najważniejsze - pojawienie się tolerancji dla istnienia nieformalnej opozycji. Demokratyzacja natomiast jest - ich zdaniem - pojęciem szerszym, bowiem wymaga ona otwartej kontestacji wobec sił kontrolujących rząd, a w konsekwencji - wymaga konkurencyjnych wyborów, których rezultat rozstrzyga, kto rządzi.

Na użytek dalszych wywodów przyjmę jednak nieco inne rozumienie tych pojęć, które są po części przynajmniej próbą uporządkowania owych rozmaitych definicji. W tym ujęciu liberalizacja - mówiąc najkrócej - odnosi się do reguł obowiązujących w życiu publicznym określonego społeczeństwa, podczas