27249 Obraz (787)

106 Współczesna polska myśl etyczna

spełniają funkcje. Dlatego też etyka nakierowana na godność człowieka zmierza do wykreowania takiej zasady, według której wszelkie reguły sprzeczne z prawem naturalnym są bezprawiem¹.

Etyka społeczna znajduje się również w opozycji do etologii (nauki o obyczajach), która ogranicza się w swoich badaniach jedynie do metody historycznej, socjologicznej, psychologicznej, czy porównawczej, mających doprowadzić badacza do odkrycia w zachowaniach moralnych ludzi i ich wspólnot prawidłowości potwierdzających istnienie jakichś tymczasowych, zmiennych i relatywnych norm moralnych². Zgodnie z chrześcijańskim przekonaniem, etologia może być pomocna jedynie do opisu i analizy czynów ludzkich wpływających na treść konkretnej oceny moralnej. Nauka

0    obyczajach nie może natomiast nigdy stanowić podstawy dla konstrukcji norm, czy systemów moralnych. Etyka społeczna zatem nie ufa wnioskom, które z tego, że wielu ludzi dopuszcza się pewnych czynów, wywodzą to, że owe akty są lub mogą stać się moralnie dobre. Stąd błędna jest wiara etologii w pogląd, że określone zachowania mogą stać się podstawą norm moralnych również wtedy, kiedy są sprzeczne z zasadami etycznymi, pomimo że cieszą się społecznym poparciem (aprobata dla tzw. mniejszego zła). Sama krytyka naukowej moralności (etologii) nie czyni z etyki społecznej wydzielonego systemu normatywnego, lecz żywi przekonanie, że etyka jest jedna i niepodzielna, a nauka moralna kościoła opiera się na trwałych zasadach, takich jak prawo naturalne, czy godność osoby ludzkiej.

Wyjątkowość etyki społecznej nie polega na odmienności czy inności zasad

1    kryteriów moralnych, ale na wielorakości przedmiotu badań, którymi się zajmuje, Etyka społeczna penetruje zatem różne płaszczyzny życia i działalności człowieka, które odnoszą się do problemów współczesności. Dlatego też rozległość i zróżm cowanie kwestii moralnych wymaga oddzielnych rozważań i analiz wskazujących na wyraźniejszą ich artykulację. Według ks. Józefa Majki już sam system rozumu wania i metoda pracy etyki normatywnej, w skład której wchodzi etyka społeczna, jest przeciwstawna metodzie etologii, albowiem ta za punkt wyjścia bierze przede wszystkim wyliczanie (enumerację) i opis faktów moralnych. Tymczasem motywem wszczynającym rozważania w etyce normatywnej (w tym społecznej) musi być nai pierw poszukiwanie kryteriów oceny moralnej, w świetle których fakty mogą by³ analizowane i oceniane. A tego rodzaju etyka nie jest tylko zespołem ocen, ale tak/c systemem nakazów chwalących zachowania człowieka, które są przez ogół oczek i wane. Same oceny nie zawierają w swojej treści informacji odnoszącej się do moi v wiążącej określone postępowanie człowieka z nakazem takiego właśnie postępowania. Innymi słowy ocena nie jest jeszcze normą, bo nie mówi o zobowiązaniu jakiegoś podmiotu do konkretnego działania. Dlatego podstawowe pytanie, jakie musimy sobie postawić w etyce, dotyczy zobowiązania moralnego i jego ostatecznych źródeł (Bóg). Każda ocena i każda norma etyczna, choćby była najbardziej szczegółowa i najbardziej indywidualna, musi z jednej strony implikować odniesienie do podstaw powinności moralnej, a z drugiej do ostatecznych kryteriów weryfikacji moralnej ustalającej charakter zobowiązania i jego źródeł. Etyka pozbawiona tych odniesień fundamentalnych (Boga, czy prawa naturalnego) będzie w gruncie rzeczy jakąś formą „sytuacjonizmu moralnego”, czyli okoliczności zależnych od określonych społecznie warunków wyboru dobra lub zła, w jakich człowiek się znajduje, a nie od kryteriów przejawiania się owego dobra i zła w ogóle⁸⁹.

Polemizująca z etologią etyka społeczna, przyjmuje za kryteria tworzące istotę moralności nie społeczne odniesienia i reprezentację faktów uchodzących w danych populacjach za dobre lub złe, ale wolność wyboru przez człowieka czynów zmierzających do realizacji dobra. Tak rozumiana wolność najogólniej zakłada transcendencję (pozaświatowe pochodzenie i dążność do zespolenia z Bogiem) osoby ludzkiej, która w manifestacji swojej woli dokonuje aktów nakierowanych na osiągnięcie Dobra Najwyższego (zespolenie ze Stwórcą). Wspomaga je poznanie ładu świata, w którym wszystkie byty nierozumne i rozumne są w określony sposób przyporządkowane Bogu i wzajemnie sobie. Przy czym byty rozumne przez właściwe im działania uczestniczą w tym porządku i jednocześnie realizują w sobie i w świecie rację działania nakierowanego na miłość i świętość, które przedstawia Dobro Najwyższe. W ten sposób Absolut jest nie tylko ostatecznym źródłem zobowiązania moralnego (powinności spełniania czynów godziwych przez ludzi), ale także podstawowym kryterium norm moralności naszych działań i zachowań.

W tym sensie można mówić o trzech filozoficznych wymiarach problematyki etyki społecznej. Po pierwsze, o skali ładu moralnego, czyli hierarchicznie uporządkowanego systemu norm tworzących harmonię świata człowieka (kultura, cywilizacja), wzorowanego na porządku naturalnym i ujmującego w nim miejsce osoby. l'o drugie, o wymiarze zobowiązania moralnego, którego źródłem jest człowiek, obdarzony wolnością jako konsekwencją jego rozumnej natury. I po trzecie wreszcie, o dynamice osobowości ludzkiej będącej postrzeganym obrazem godności człowieka. Moralność - zespalająca owe trzy wymiary - lokuje człowieka w przestrzeni między jego materialnym bytowaniem i wynikającymi z niego potrzebami oraz dążeniami, »t jego nadprzyrodzonym powołaniem wynikającym bardziej z podobieństwa do Boga, .uiiżeli do świata. I to właśnie podobieństwo według kreatorów etyki społecznej wy-juśnia podstawowe odniesienie człowieka do Absolutu, które stanowi konsekwencję ³

j •

TVłATXT X A T.

1

   Por. Jan XXIII, Encyklika Pacem in terris, 1963, n. 51, w: Nauczanie społeczne Kościoła. Dokument i Ośrodek Dokumentacji i Studiów Społecznych, Warszawa 1984, s. 165-166.

2

   Idzie tu głównie o tezy nauki o moralności Marii Ossowskiej i jej zwolenników. Por. np. M. Ossow ska: 1) Normy moralne. Próba systematyzacji, PWN, Warszawa 1985; 2) Moralność mieszczańiktii Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1985; 3) Socjologia moralności. Zuryi

ton/' a \ r>xt________-___1.: : :___.. J...;_____ TYiAr\T tat---------ino/

3

^w Por. J. Majka, Etyka społeczna i polityczna, Ośrodek Dokumentacji i Studiów Społecznych, Warszawa