34311 scan0001

284

-    kąt widzenia mający wpływ głównie na modyfikację spostrzegania właściwości obiektów, np. znaki drogowe malowane na jezdni są tak wydłużone, że w płaszczyźnie czołowej mogłyby być trudne do identyfikacji (np. kształt strzałki), natomiast oglądane z pozycji kierowcy, pod ostrym kątem, widziane są jako kształty typowe, co sprzyja rozpoznawaniu przy deficycie czasu — gdy pojazd jest w ruchu;

—    właściwości gałki ocznej, o charakterze optycznym, głównie krzywizny powierzchni soczewki i siatkówki — ekranu.

Złożony, wieloczynnikowy mechanizm złudzenia nie daje stabilnych rezultatów. W związku z tym z reguły mamy do czynienia ze zjawiskiem dynamiki złudzenia, czyli zmieniania się, najczęściej — zmniejszania, wielkości złudzenia w czasie. Dynamika procesu złudzeń utrudnia ich jednoznaczny opis, demonstrację i badanie.

Warunkiem redukcji złudzenia jest aktywność podmiotu. Dzięki niej może zaistnieć korekta transobrazowa, intermodalna lub umysłowa złudzenia. Częsty kontakt z obiektami generującymi złudzenia przyczynia się do szybkiej ich redukcji lub zaniku. Jest powszechnie znanym faktem, iż doświadczenia profesjonalne są barierą chroniącą przed wpływem licznych złudzeń typowych dla sytuacji z branży. Dowodzą tego badania architektów, grafików, farbiarzy, degustatorów itd..

Jako przykład innego aspektu dynamiki złudzenia niech posłużą wyniki badań nad figurą Mtillera-Lyera. Źródłem tego złudzenia jest kończąca się zwykle błędem próba podzielenia osi strzały na dwa równe odcinki, z których jeden jest ograniczony krokiewkami skierowanymi na zewnątrz, a drugi do wewnątrz. Złudzenie nierównomierności odcinków, które występuje w takim

2

40    50    60    70    80    90    100 110    120 130 140 150    160 170

stopnie

Rys. 85. Przykład dynamiki złudzenia wzrokowego: zależność wielkości błędu powstającego podczas złudzenia od kąta rozstawienia ramion w figurze Miillera-Lyera (wg R.L. Gregory’ego)

jest uzależnione m.in. od stopnia rozwartości krokiewek. Rysunek 85. pokazuje zmieniającą się wielkość złudzenia w zależności od kąta rozwartości krokiewek.

Złudzenia uznawane są powszechnie za czynnik zakłócający orientację, a tym samym utrudniający sprawne funkcjonowanie, wiodący do błędów, a niekiedy nawet blokujący działanie. Dla równowagi sądów chcę tutaj podkreślić korzystną rolę złudzeń. Przejawia się ona w celowym stosowaniu tych zjawisk w działaniach własnych ukierunkowanych na wprowadzenie w błąd innych ludzi. Trzeba przyznać, że czynności te mają na ogół charakter intuicyjny. Oto kilka bardzo zróżnicowanych przykładów.

Na złudzeniu ruchu opiera się technika filmowa i telewizyjna. W sztukach plastycznych stosuje się bardzo wiele złudzeń wizualnych, ale najczęściej jest to zludze.nie przestrzeni w malarstwie bądź grafice. (W rozdz. 9.4. przedstawiłem podstawowe sposoby stosowane w tym celu). W architekturze już przy budowie Partenonu zastosowano kilka sposobów, m.in. symetryczne zróżnicowanie wysokości kolumn, aby przeciwdziałać typowym złudzeniom wizualnym u obserwatorów (wywołać odmienne!) i nadać obrazowi budowli dodatkowe walory harmonii. W kosmetyce stosuje się zasady makijażu pozwalające na uzyskanie w obrazie twarzy aktualnie respektowanych kanonów proporcji lub zredukowanie wpływów elementów niepożądanych na obraz całości (np. przy nadmiernej asymetrii twarzy). W projektowaniu ubioru dla korekcji lub kreowania sylwetki korzysta się zarówno z fasonu, jak i z faktury tkaniny, jej barwy, deseniu, połysku itd. Maksymalną perfekcję stosowanych licznych złudzeń osiągają prestidigitatorzy, strzegący mechanizmy swych osiągnięć przed analizą naukową. Wreszcie wykorzystanie złudzeń w celach maskowania, np. dla potrzeb taktyki wojskowej (rozdz. 4.4.3). Należy także podkreślić nietypową a jednocześnie istotną dla psychologii korzyść z istnienia złudzeń — stanowią one ważne i zarazem trudne kryterium oceny teorii spostrzegania.

16.2. Typologia złudzeń wizualnych

Złudzenia występują we wszystkich modalnościach i na tym kryterium opiera się ich najpowszechniejsze chociaż banalne rozróżnianie. Niewątpliwie najliczniejsze złudzenia poznane dotyczą widzenia. Generalnie są wśród nich takie, w których mechanizmie dominuje struktura narządu — czyli wzrokowe oraz takie, do powstania których przyczynia się splot różnych funkcji — czyli