42003 kupisiewicz dydaktyka ogólna9

140 Dydaktyka ogólna

rzeczywistości, które są przedmiotem pokazu, gromadząc zarazem poglądowy materiał, umożliwiający im słowne formułowanie odpowiednich uogólnień. Słowo bowiem - aczkolwiek nie spełnia w trakcie pokazu roli głównej, gdyż ta przypada w nim rzeczom - stale towarzyszy obserwacji i służy do wyjaśniania jej przebiegu i wyników. Zinterioryzowane obrazy poznanych tą drogą przedmiotów i wydarzeń nadają ich odpowiednikom słowmym wiaściwą treść, dzięki czemu - w myśl znanego nam już postulatu - uczniowie uczą się „o rzeczach, a nie o cudzych wyobrażeniach tych rzeczy”.

Największą wartość dydaktyczną ma ta forma pokazu, której przedmiotem są naturalne rzeczy, zjawiska i procesy, występujące w ich naturalnym otoczeniu. Jeśli tego rodzaju pokaz jest niemożliwy do zrealizowania, wówczas eksponuje się okazy naturalne w sztucznym środowisku, np. zwierzęta żyjące w ogrodzie zoologicznym, albo też pomoce naukowe będące zastępnikami tych okazów'. Pomoce te, mówiąc najogólniej, można podzielić na trójwymiarowe (należą tu przede wszystkim różnorakie modele) i dwuwymiarowe. tj. obrazy.

Modele spełniają ważną rolę w nauczaniu różnych przedmiotów. Pozwalają one uczniom zapoznać się np. z budową i zasadami pracy silników spalinowych, przekrojami brył, ukształtowaniem terenu itp. w warunkach zbliżonych do autentycznych. Niekiedy model pozwala także zaznajomić uczniów' z określonymi procesami technicznymi lub technologicznymi, których nie można by obserwować w warunkach naturalnych.

Z kolei obrazy dzieli się na ruchome i nieruchome, przy czym w obrębie każdego z wymienionych członów' podziału można dalej wyróżniać obrazy barwmc i czarno-białe. Stosowane racjonalnie, zawsze w ścisłym powiązaniu z problemem, do którego rozwiązania mają się przyczynić, obrazy - podobnie jak modele - oddają nauczycielowi nieocenioną pomoc. Musi on jednak pamiętać, aby uczniowie byli wiaściwie przygotowani do ich obserwacji, tzn. aby dobrze znali jej cel, a także wykorzystali jej wyniki zgodnie z realizowanym tematem zajęć.

Przedmiotem pokazu mogą być także tablice statystyczne, wykresy, schematy, symboliczne zapisy itd. Przedstawiając w poglądowy sposób różnego rodzaju abstrakcyjne pojęcia, związki i zależności między określonymi wielkościami, dynamikę takich czy innych zjawisk itp., ułatwiają one uczniom zrozumienie materiału przede wszystkim dlatego, że stanowią podstawę do tworzenia konkretnych wyobrażeń. Podobną funkcję spełniają także pokazy doświadczeń biologicznych, chemicznych i innych, wykonywane przez nauczycieli w tych przypadkach, kiedy w'zgląd na bezpieczeństwo dzieci i młodzieży nie pozwala, aby uczniowie wykonywali je sami.

Pokaz jako metoda nauczania występuje łącznie z innymi metodami, takimi jak opowiadanie lub wykład. O jego skuteczności decyduje przede wszystkim właściwa realizacja zasady poglądowości oraz wynikających z niej reguł, jak np.:

„1) obserwacja powinna być Lak zorganizowana, aby wszyscy mogli dokładnie obejrzeć demonstrowany przedmiot;

2)    pokaz powinien pozwalać uczniom na spostrzeganie przedmiotów w miarę możliwości różnymi zmysłami, a więc nie tylko wzrokiem;

3)    pokaz należy tak organizować i tak stawiać pytania w czasie obserwacji, aby najważniejsze składniki i cechy przedmiotów wywarły na uczniach najsilniejsze wrażenie;

4)    obserwacja powinna pozwolić uczniom na poznanie rzeczy i zjawisk w ich rozwoju i działaniu” (Okoń, 1970, s. 200).

Przestrzeganie wymienionych reguł odgrywa ważną rolę również przy posługiwaniu się pomiarem. Dzięki racjonalnemu wykorzystaniu tej z kolei metody oglądowej uczniowie poznają ilościowe cechy analizowanych rzeczy, zjawisk i procesów, a także wdrażają się do dokładności i systematyczności w pracy. Pomiar stwarza ponadto liczne okazje do wiązania wiadomości zdobywanych przez dzieci i młodzież na lekcjach różnych przedmiotów, ukazując uczniom m.in. ogromne znaczenie matematyki jako jednego z podstawowych narzędzi nowoczesnego poznania i działania.

4. Metody oparte na słowie (werbalne)

W procesie poznania wielką rolę odgrywa słowo, ponieważ dzięki niemu możemy wyrażać naszą wiedzę o świecie. Aby jednak słowo mogło spełniać funkcje swoistego „sygnału sygnałów", której doniosłość tak silnie podkreślał Iwan P. Pawłów (1849-1936), i aby za jego pomocą można było adekwatnie odzwierciedlać rzeczywistość, należy posługiwać się nim właściwie. Stwierdzenie to jest szczególnie ważne w odniesieniu do dydaktyczno-wychowawczej pracy szkoły, w której słowo - tak mówione, jak i pisane - jest istotnym środkiem oddziaływania na dzieci i młodzież. Dlatego też, dostrzegając ujemne skutki nauczania jednostronnie werbalnego, nie należy równocześnie zapominać, iż metody oparte na słowie stanowią jedno z głównych narzędzi pracy nauczyciela.

Ze względu na aktywizującą myślenie uczniów rolę metod słownych w procesie nauczania - uczenia się można je uszeregować następująco: opowiadanie, wykład, pogadanka, dyskusja, praca z książką. W takiej też kolejności będziemy je omawiać.

Opowiadanie polega na zaznajamianiu uczniów z określonymi rzeczami, zjawiskami, wydarzeniami i/lub procesami w formie ich słownego opisu. Ta metoda pracy dydaktycznej znajduje zastosowanie przede wszystkim w niższych klasach szkoły podstawowej, aczkolwiek nauczyciele posługują się nią również w klasach wyższych, np. na lekcjach języka ojczystego, historii i geografii. Jej skuteczność zależy głównie od tego, czy nauczyciel operuje słowami zrozumiałymi dla uczniów, a także od racjonalnego wiązania pokazu z objaśnieniami słownymi oraz - w Masach wyższych - z dyskusją. Opowiadanie stosowane przez nauczyciela, niejako zastępując obserwację naturalnych rzeczy i zjawisk, powinno wdrażać uczniów do słuchania zc zrozumieniem i zapamiętywania najważniejszych faktów. W tym celu jego treść musi nawiązywać do posiadanego przez dzieci i mło-