43101 str 222 223

wojny północnej (1563—1570). W 1568 roku na tronie szwedzkim zasiadł Jan III, szwagier Zygmunta Augusta, i w związku z odwróceniem przymierzy wznowiona została wojna szwedzko-moskiewska. W 1577 roku Moskwa zaatakowała polskie Inflanty, a w latach 1579— —1581 Stefan Batory przeprowadził przeciwko niej trzy zwycięskie wyprawy; na- mocy pokoju w Jamie Zapolskim (1582) Moskwa zrzekła się Inflant i Połocka. Ostatecznie południowa i środkowa część Inflant pozostała przy Polsce, a północna — przy Szwecji.

6. Wojny północne prowadzone były o hegemonię nad Bałtykiem. Wojen tych było trzy i w każdej brała udział Polska. Pierwsza wojna północna (1503-—1570), zwana siedmioletnią wojną północną, wybuchła w związku z zatargiem o Inflanty. Walczący z Moskwą król szwedzki Eryk XIV nakazał swej flocie zatrzymywać wszystkie statki płynące do zajętej przez cara Iwana Groźnego Narwy. Wywołało to protest Lubeki i Danii, która też była. uwikłana w walkę o Inflanty (zajęła wyspę Ozylię i rościła pretensje do zajętego przez Szwedów Rewia). 13 czerwca 1563 roku Dania i Lubeka zawarły sojusz przeciw Szwecji. Tymczasem Eryk przerwał wojnę z Moskwą i zawarł z nią sojusz przeciw Polsce, która od 1561 roku walczyła z Moskwą w Inflantach. W odpowiedzi na to posunięcie Szwecji Polska przystąpiła 5 października do sojuszu lubecko-duń-skiego. Wojna Szwecji z Lubeką i Danią, na Bałtyku i w południowej części Półwyspu Skandynawskiego (Skania), nie przyniosła rozstrzygnięcia. Sojusz Polski z Danią i Lubeką okazał się nienaturalny: Polska była zainteresowana w przerwaniu żeglugi narewskiej, na co jej sojusznicy nie chcieli się zgodzić, gdyż handel z Moskwą przynosił im poważne zyski. Sprzeczności zostały rozwiązane, gdy tron szwedzki objął szwagier króla polskiego Zygmunta Augusta, Jan III (1568). Już w 1569 roku Szwedzi ponownie wystąpili przeciw Moskwie, a Duńczycy przeciw polskim kaprom, którzy blokowali żeglugę narewską. Polska wystąpiła z inicjatywą pokojową i 15 grudnia 1570 roku zawarty został w Szczecinie pokój między Danią i Lubeką a Szwecją na zasadzie status quo. Jeszcze przedtem (22 Iipca) Polska zawarła rozejm z Moskwą (wznowienie polsko--moskiewskich walk o Inflanty nastąpiło w 1577 roku). Natomiast działania Szwecji przeciw Moskwie trwały do 1583 roku, przy czym Szwedzi odebrali Moskwie Narwę. Druga wojna północna (1655—1660) rozpoczęła się najazdem szwedzkim na Polskę. Sukcesy polskich walk wyzwoleńczych skłoniły króla Karola X Gustawa do zawarcia sojuszu z elektorem brandenburskim i księciem pruskim Fryderykiem Wilhelmem (1656), na co Polska odpowiedziała zawarciem rozejmu z Rosją, której armie przystąpiły do działań przeciwko Szwedom w Inflantach. W 1657 roku najazd na Polskę sprzymierzonego ze Szwecją księcia siedmiogrodzkiego Jerzego Rakoczego zakończył się jego klęską, a Karol Gustaw musiał z większością swych sił podążyć na ratunek Szwecji, zaatakowanej przez Danię. Elektor brandenburski przeszedł do antyszwedzkiej koalicji w zamian za zniesienie zwierzchnictwa polskiego nad Prusami; do koalicji tej przystąpiła także Austria i Niderlandy. W 1658 roku Karol Gustaw narzucił Danii twardy pokój w Reskilde, ale po 5 miesiącach sam go złamał i obiegł Kopenhagę. Na pomoc Duńczykom pospieszyły oddziały brandenburskie, austriackie i polskie (Czarniecki). 3 maja 1660 roku, za pośrednictwem Francji, zawarto pokój w Oliwie: Dania utraciła Skanię, a Polska zrzekła się Inflant na północ od Dźwiny. Trzecią wojna północna (1700—1721), zwana wielką wojną północną, prowadzona była przeciwko Szwecji przez koalicję Rosji, Danii i Saksonii. Ponieważ elektor saski, Fryderyk August, był jednocześnie królem polskim, do wojny tej wciągnięta została Polska. W 1700 roku Rosjanie i Sasi uderzyli na szwedzkie Inflanty, a Duńczycy na sprzymierzony ze Szwecją Holsztyn. W tym samym roku król szwedzki, Karol XII, zmusił Duńczyków do zawarcia pokoju, a następnie pobił Rosjan pod Narwą i wkroczył do Polski. Osadził na tronie polskim Stanisława Leszczyńskiego (1704) i wkroczył do Saksonii, zmuszając Fryderyka Augusta do zawarcia pokoju (1706). Zwrócił się następnie przeciwko Rosji, ale poniósł klęskę pod Połtawą (1709) i musiał ratować się ucieczką do Turcji. Gdy do Polski wrócił August n, Saksonia i Dania wznowiły działania wojenne przeciw Szwecji. Karolowi udało się skłonić Turcję do wystąpienia przeciw Rosji, ale Turcy szybko zawarli korzystny dla siebie pokój (1711). W 1715 roku do antyszwedzkiej koalicji przystąpiły Prusy i Hanower. Wojnę zakończył pokój w Frederiksborgu (1720) i osobny pokój z Rosją w Nystadzie (1721). Rosja otrzymała Inflanty, Ingrię i Karelię, Hanower — Bremę i Wer-den, a Prusy — szwedzkie Pomorze (ze Szezecinem).

7. Wojna trzydziestoletnia, tocząca się w latach 1618—1648, mająca po części charakter wojny religijnej, była pierwszą wojną ogólnoeuropejską. Chodziło w niej przede wszystkim o rozstrzygnięcie konfliktu

223