30668 scan003

44 Arkadiusz Graczyk

podstawowego systemu znaków. Dc Saussure uważał semiologię (wprowadzona przez niego konkurencyjna wobec semiotyki Peirce’a nazwa) za nauką, której zadanie polega na badaniu życia znaków na łonie życia społecznego oraz dociekanie, z czego znaki się składają i jakie prawa nimi rządzą (Pelc 1982: 13). Współczesne rozumienie zakresu analizy scmiologiczncj jest bardzo szerokie. Umbcrto Eco stwierdza, że semiologia bada wszystkie zjawiska kulturowe, tak jak gdyby były systemami znaków. Jest to równoważne przyjęciu hipotezy, że rzeczywiście wszystkie zjawiska kultury są systemami znaków, a więc zjawiskami komunikacji (Eco 1996: 35). Komunikacja zaś implikuje pewną organizację poszczególnych przekazów i możliwość ich rozumienia dzięki zastosowaniu kodu, tak w fazie ich kodowania, jak i dekodowania.

Współczesna semiotyka, jako perspektywa badania społeczeństwa, wychodzi poza lingwistycznie rozumiane systemy znaków i poszukiwanie jednego Kodu Kodów, co było główną ambicją klasyków tej nauki. Właśnie poszukiwanie zasad konstytuujących langue, a nic parole, było zadaniem szczególnie pociągającym Saussurc’a. Obecnie semiotyka stara się objąć analizą wszelkie systemy znaczeń, niezależnie od ich substancji, szukając odpowiadającej im struktury komunikacyjnej. Dowodzi także zdominowania aktów komunikacji przez historycznie i społecznie warunkowane kody (Eco 1996: 29). Nadawanie znaczeń jest uważane za formę konstruowania i podtrzymywania rzeczywistości. Otwiera to drogę badaniu ich zależności od ideologii, której wyrazem stają się kody. Semiotyka wskazuje także sposoby użycia tych kodów w różnych sytuacjach społecznych.

Kluczowe dla analizy scmiotycznej jest pojęcie znaku. Znak to niosąca znaczenie jednostka, jednostka zastępująca coś innego, czym znak nic jest. Znaki mają fizyczną formę, która dostępna jest percepcji zmysłowej, np. słowo, dźwięk, obraz. O ile znak jest arbitralny - jego forma rzadko jest pochodną tego, co ma przedstawiać - coraz większe znaczenie w jego kształtowaniu przypisuje się kontekstowi społecznemu. Przesuwa się wobec tego akcent z ujęcia synchronicznego, które zamraża niejako system znaczeń, na rzecz ujęcia diachronicznego -pokazującego ewolucję systemów znaczeń i ich produkcję w procesach semiozy, zależnych od ideologii i społecznej praxis.

Znak, według Saussure’a, obejmuje dwie nierozerwalnie ze sobą związane płaszczyzny. Jego diadyczny schemat stanowią pojęcia znaczącego (signifiant), które odnoszone jest do formy znaku, oraz oznaczanego (signifie) - na oznaczenie pojęcia, które znaczące zastępuje. Człowieka określić można jako homo si-gnificans - nadaje bowiem znaczenia i interpretuje je, myśli znakami. Pcircc wysnuł z powyższego wniosek, że nic nie staje się znakiem, jeśli nie jest interpretowane jako znak (za: Chandlcr 2001). Saussureowski schemat wzbogaca przez dodanie poziomu interpretant - sensu (i znaków kolejnych poziomów), który dany znak przywołuje. Dlatego właśnie semiotyka określana jest często jako sztuki interpretacji.

Znakiem może być wszystko. Interpretacja znaku często przebiega w sposób nieuświadomiony poprzez odwołanie do konwencji rządzących „światem życia codziennego”, obecnych i reprodukowanych przez samc-przez-się-oczywistc systemy znaków kodujące owe konwencje. Właśnie konwencje są odpowiedzialne za ustalenie korelacji znaczącego ze znaczonym i nadają znakom sens interpreta-cyjno-komunikacyjny.

Rozróżnienie formy znaku i sensu przywołuje kolejne ważne pojęcia: deno-tację i konotację znaku. Denotacja to najbardziej oczywisty sens narzucany przez znak. Jest pierwszym poziomem jego odczytania. Każdy następny, wywodzący dalsze znaczenia z poziomu dcnotacji i wychodzący poza literalne znaczenie przypisywane znakowi to konotacja. Interpretację niższego poziomu traktuje się tu jako znak umożliwiający interpretację wyższego rzędu, tworząc teoretycznie nieskończony łańcuch interpretacyjny.

Łańcuch konotowanych znaczeń, wedle Barthesa, przerwany zostaje, gdy dochodzimy do trzeciego, obok denotacji i konotacji, poziomu odbioru znaku. Znak tworzy bowiem mit - element scalający go z ideologią. Ideologia stoi u podstawy jego tworzenia i odbioru w procesie kodowanie - dekodowanie, stąd znak jest wyrazicielem ideologii. Walentin Woroszyłow konstatuje: tam, gdzie jest znak, ideologia jest także obecna (za: Chandler 2001). Mit jest służebny wobec ideologii, naturalizuje ją poprzez wpajanie jej oczywistości. Poprzez masowe stosowanie znaków podporządkowanych danemu kodowi dystrybuowane przez nie w kulturze wartości i poglądy stają się częścią naturalnego porządku.

W tym kontekście należy zauważyć, że znaki (i teksty jako znaki złożone) pełnią funkcje retoryczne w znaczeniu klasycznej perswazji. Na tym jednak nie kończy się ich rola. Perswazja jest tylko narzędziem służącym najważniejszemu celowi. Zadaniem znaków jest konstruowanie rzeczywistości poprzez tworzenie i podtrzymywanie egzystencji pewnych metafor opisujących całość życia społecznego i indywidualnego. Jak pisze Umberto Eco, w retoryce można dostrzec pewną sprzeczność. Z jednej strony przyciąga słuchacza i informuje o czymś, o czym ten wcześniej nic wiedział. Z drugiej musi wyjść od czegoś, co ten zna i czego pragnie, wyprowadzając z tego wniosek, który chcc zakomunikować (Eco 1996: 102). Przekonując więc do wszelkich „izmów”, uzasadniając „naturalność" stosowanych metafor, retoryki odwołują się do pewnego historycznie ukształtowanego zbioru oczekiwań. Stąd dwa rodzaje retoryki:

—    zasilająca, postulująca przebudowanie tego, co zastane, próbująca przekonać przez rozważenie argumentów;

—    utwierdzająca, oparta na ukształtowanych już oczekiwaniach i wykorzystująca spetryfikowane formy do nakłaniania ku czemuś, co do czego już i tak panuje zgoda (tamże: 104).