43184 Utylitaryzm 2

społeczne V__Hngo, CL Sand. Korzeniowskiego i Pługą,_Na pierwszy plan tak rozumianej powieści tendencyjnej wysuwał się związek literatury ze społeczeństwem. Ważny też r.k_a^i postulat łączenia piękna formy ~z piękności! myśli-i gelu_ i także i .cenienia w powieści szerokich zakresów poglądów i nauczania. Istotny był także program realnej fikcji tj ze względu na zakładane funkcje dydaktyczne.- unikanie fantastyki. Postulaty te były już wcześniej, nowością w polskiej krytyce było bezpośrednie domaganie się ich wszystkich jednocześnie.

W latach pozytywistycznej burzy i napom, pojecie tendencyjności wzbogaciło się o nowe elementy. Część z nich WBioiło hasło utylitaryzmu literatury. Lansowane było przez Chmielowskiego. Ujęcie to polegało na tym że powiesciopisarz poeta musi znać wszystkie kierunki swojej epoki i być ich wyrazicielem. Artysta zaś powinien przed wykonaniem swojego dzieła powziąć cel społeczny: utwór jego powinien mieć te&&|nGje- bez tego nie ma dobrego dzieła sztuki. Była to nie ujawniana bez pośrednio z powodu zaborczej cenzury koncepcja pisarza jako przewodnika narodu w czasach niewoli.

Kolejnym elementem hasła tendencyjności w programie wczesnopozytywistycznym koncepcja pozytywnego bohatera, absolutnie jednoznaczna. Miał być on reprezentantem określonej grupy społecznej np. mieszczaństwa lub inteligencji i głosić pozytywistyczny'

program.    ___________

iym, głównym postulatom—związanym z kategorią tendencyjności odpowiadają powstałe w końcu 1. 60 i na początku 70 powieści:

^^Orzeszkowej (Ostatnia miłość, 1 %67JPan Graba, 1869-1870; Pamiętnik Wacławy, **1871 \ i Marta, 1873),

, 271 Bałuckiego, (O kawał ziemi.18721. W. Marrene-Morzkowskiej CXJ nowelistyka Sienkiewicza i Świętochowskiego,

komedie społeczne Narzymskiego, Sarneckiego czy Zalewskiego a także powstałe w latach 80 powieści Urbanowskiej (Księżniczka, Wszechmocni) i Rodziewiczówny (Straszny dziadunio 1887, Dewąftis 1888, Błękitni 1890, Na wyżynach 1895)

Utwory te głosiły pochwalę pracy organicznej i pracy u podstaw. Pochwała ta miała niemal zawsze postać tezy której służyły elementy strukturalne tej tendencyjnej literatury: bezpośrednie uogólnienia narracyjne, pozytywni proragoniaci (szlachcic stający się mieszczaninem czy inteligentem, inżynier, nauczycielka) których zwycięskie losy stanowiły uzasadnienie wyznawanej przez nich ideologii, przegrana zaś umacniała w czytelniku przekonanie o jej słuszności moralnej. Kreacja czasu i przestrzeni służyła wartościowaniu postaci i fabuły.

Występująca coraz częściej i silniej od połowy 1. 70 przez całe 1. 80 krytyka tendencyjności w literaturze odnosi się do realizacji jej postulatów literackich. Początkowo jest toJkrytyka zewnętrzna przeciwników pozytywizmu, i ta była najsilniejsza. W I. 80 — krytyka wewnętrzna pochodząca ź obozu mWiyfl-i” żądająca udoskonalenia utworów tendencyjnych.

.Związany z realizmem ataki krytyki literackiej na tendencyjność dotyczą przede wszystkim .przerostu narracyinego komentarza i kreacji pozytywnego bohatera. Służebna wobec społeczeństwa funkcja literatury zostaje zakwestionowana ostatecznie kiedy w 1. 90 pojawia się związane z Młodą Polska hasło „sztuka dla sztuki” Pewne schematy literatury tendencyjnej pojawiają się i później np. w Rodzinie Połanieckich Sienkiewicza i RO^-Oą Ęn&neypantkacb_Ppisa 1894. Ostatnia z XIX . Definicja tendencji zawiera pejoratywne nastawienie do tego zjawiska. Są to utwory napisane w celu obudzenie w widzach lub czytelnikach sympatii dla pewnej doktrynyTLfendencia jako żywioł nieartystyczny ohni** i .paczy wartości dzieł sztuki.    —-