48849 Obraz (50)

Doświadczenie życiowe jako kontekst interpretacyjny metafory

Opisując reguły wpływające na proces interpretacji metafor, warto wyróżnić kontekst kognitywny, określony w teorii rclewancji jako zgromadzona w naszej pamięci wiedza, której szczególny fundament stanowi doświadczenie życiowe. George Lakoff podkreśla w swojej książce, „że b.ez odniesienia się do doświadczenia, leżącego u podstaw danej metafory, nic sposób jej zrozumieć, ani nawet właściwie opisać. Na przykład »więccj to góra« wywodzi się z zupełnie innego doświadczenia aniżeli »szczęśliwy to góra« czy »rozum to góra«. Chociaż pojęcie »góra« jest takie samo we wszystkich tych metaforach, to jednak doświadczenia, na jakich się one opierają, są zupełnie odmienne. Nic chodzi o to, że istnieje wiele odmian pojęcia »góra«, lecz raczej o to, że pojęcie pionu wiąże się dla nas z wielorakimi rodzajami doświadczeń, dając podstawę wielu różnym metaforom”³². Odnalezienie doświadczenia, które jest źródłem danej metafory, pozwala zatem na poprawną i w miarę jednoznaczną interpretację.

W jednej z prac studentów, której podstawą metodologiczną była semantyka kognitywna, pojawiła się interpretacja scenografii do spektaklu Balladyny, wykorzystująca metaforę opartą na schemacie góra-dół. Jednakże w analizowanej inscenizacji kierunek „w górę”, inaczej niż zazwyczaj, łączył się ze światem duchów i byl nacechowany negatywnie. Gdyby ograniczyć się jedynie do znaczeń związanych konwencjonalnie w naszej kulturze z porządkiem wertykalnym, można by uznać, że w omawianym przedstawieniu doszło do odwrócenia typowego wartościowania kierunku „góra”. Scenografia spektaklu wskazuje jednak na źródło wyobrażenia metaforycznego, dostarczając tym samym uzasadnienia proponowanemu wartościowaniu. Przyjrzyjmy się fragmentowi interpretacji przedstawionej w pracy studentki.

„Ustawione na scenie rusztowania, z boków pokryte jeszcze folią, przez, proste »życiowe« odniesienie prowokują do określenia statusu miejsca jako przestrzeni niegotowej, przejściowej, płynnej, podległej obróbce. Chociaż nic jest to raczej »rcmont« czy »przebudowa« - wszak zakładają one pozytywny kierunek zmian oraz instancję czuwającą nad ich przebiegiem - ale właśnie chaos, zakłócenie porządku, stan niepewności. W tak ukształtowanej przestrzeni pomiędzy ludźmi a postaciami fantastycznymi zarysowuje się wyraźny podział. Wyższe płaszczyzny gry stanowią sferę działania duchów. Wielokierunkowa rzeczywistość Goplany, Skicrki i Chochlika, pozbawiona centrum oraz prawa grawitacji, wykazuje tendencję do rozprężania się i unicestwiania istniejących już struktur. Natomiast przestrzeń życiowa człowieka wyznaczona jest przez linię horyzontalną podłogi scenicznej, która kojarzy się z podstawą, gruntem, punktem oparcia”.

Ostatnie zdania zaproponowanej przez studentkę interpretacji wyraźnie wskazują na źródło analizowanej metafory, jakim jest poczucie stabilności. Uczucie to, towarzyszące oparciu stóp na pewnym ziemskim gruncie, stanowi przeciwieństwo wrażenia niestabilności i niepewności bujania na wysokościach. Zidentyfikowanie tego źródła obrazu metaforycznego, opisującego przestrzeń sceniczną, pozwala na dalsze wnioski. Zdobycie przez Balladynę władzy łączy się z przemieszczeniem bohaterki na wyższe partie rusztowania. Wędrówka w górę nic może być jednak waloryzowana pozytywnie jako zdobywanie kolejnych szczebli kariery, gdyż w tym przypadku jest ona wystąpieniem przeciwko ludzkiej naturze. Wzbudza niepewność i lęk. Ujawnia się to w inter-

Ibidem, s. 42.

prctacji, której autorka zauważa: „Balladyna usiłuje narzucić obcej przestrzeni swój rytm, ale w jej dumnym i na pozór pewnym sposobie chodzenia wyczuwa się nieustanną, przepełnioną przerażeniem świadomość nienaturalności własnej pozycji, coś jakby lęk wysokości”.

Przedstawione fragmenty interpretacji przedstawienia Iwo Galla Balladyna dowodzą, ż.e logika interpretacji metaforycznej wpisuje się w doświadczenie leżące u podstaw wyobrażenia metaforycznego. Relacja góra-dól stanowi jedynie wyabstrahowany schemat poznawczy, któremu znaczenie nadaje dopiero określone doświadczenie. Kierunek „w górę” może być zatem nacechowany zarówno pozytywnie, jak i negatywnie. Dlatego dla rozstrzygnięcia tej dwuznaczności konieczne są dodatkowe informacje, pozwalające zidentyfikować doświadczenie będące źródłem metafory, wykorzystującej relacje przestrzenną góra-dół.

Indywidualne doświadczenia widza jako źródło konceptualizacji metaforycznych

Włączenie doświadczenia odbiorcy w zakres analizy procesu konstruowania znaczenia metaforycznego zwraca uwagę na zindywidualizowany charakter kontekstu, reprezentującego naszą wiedzę o świccie. W miarę uniwersalne schematy wypełniają się znaczeniem wyrastającym z indywidualnego doświadczenia jednostki. Formułując metaforę „góra to dobrze”, wszyscy wykorzystujemy ten sam schemat przestrzenny, podyktowany wertykalną budową naszego ciała, jednak doświadczenia stojące za takim przeświadczeniem mogą być odmienne. Na przykład doświadczenia kształtujące metaforę „góra to dobrze” są takie same, jeśli odwołamy się do postawy ludzkiego ciała. W sytuacji choroby człowiek najczęściej leży, podczas gdy pozytywnie nacechowane ozdrowienie wiąże się ze wstaniem z łóżka. Nic wszyscy jednak doświadczyli wspinaczki górskiej, która także jest często przywoływaną podstawą, z jakiej wyrasta metafora „dobrze to w górę”. Jeszcze większe różnice pojawiają się-na poziomic kulturowym. Jednym kierunek w górę będzie się łączył z drogą do Boga, innym z wolnością, jakiej zazdrościmy szybującym w górze ptakom. We wszystkich wymienionych przypadkach idea wyrażania „dobrego” przez kierunek „w górę” pozostanie niezmieniona, ale różnorodność doświadczeń, do których odwołują się poszczególni odbiorcy, sprawia, że przy bardziej szczegółowym wniknięciu w istotę znaczenia będzie się dało dostrzec różnice w pojmowaniu metafory „góra to dobrze”. W odbiorze przedstawienia teatralnego nie jest zupełnie obojętne, czy przemieszczanie się bohatera w górę zinterpretujemy jako wędrówkę w stronę wolności, czy raczej ku Bogu. W przedstawieniu Balladyny wyreżyserowanym przez Iwo Galla daje się na przykład zauważyć znaczący podział sceny na pozytywnie nacechowaną prawą stronę oraz negatywnie nacechowaną lewą. W swojej interpretacji Konstanty Puzyna wskazuje na kilka możliwych źródeł takiego znaczącego podziału sceny. Przywołuje więc misteryjny podział na prawą stronę reprezentującą niebo oraz lewą - zarezerwowaną dla piekła. Wspomina także