49964 obraz7

to grzech ją obraził. Po jego powrocie wszyscy czym prędzej wyznają swoje grzechy³¹.

Bogini morza zna więc każde popełnione wykroczenie. U Netsi4 lików „Pani zwierząt (Nuliajuą: -patrz wyżej) przebywa w domu; na dnie morza i stamtąd obserwuje każde najdrobniejsze pogwałć' cenie tabu, gdyż wie wszystko” ³². Ale ta wiedza Sedny jest inne-> go rodzaju niż wiedza Sili. Wszechwiedza Sili jest w zasadzie wszystkowidzeniem nieodłącznym od wszechobecności kosmicznej-, a więc od uranicznej natury Sili. Natomiast bogini morza zna wprawdzie wszystkie pogwałcenia tabu i przekroczenia norm plemiennych, ale zna je dzięki fluidowi emanującemu z materii pogwałconych tabu, fluidom, które ogarniają dusze zabitych zwierząt (a także zabitych ludzi); jest to więc wiedza raczej pośrednia.

Różnica ta nie jest jedynie formalna; wiąże się organicznie z całokształtem kultury eskimoskiej, która mimo jednolitego charakteru, jaki nadają jej wspólne dla wszystkich środowiska arktyczne i struktura ekonomiczna oparta całkowicie na myślistwie, przedstawia jednak dwie formy całkowicie odrębne: kontynentalną, opartą na polowaniu na reny, i nadmorską, której podstawę stanowi połów wielkich ssaków morskich. Według Ras-mussena i Birket-Smitha kultura łowców renów jest najdawniejszą (zdaniem Thalbitzera bardzo, bardzo dawną) formą kultury eskimoskiej („protoeskimoskiej”), a Eskimosi karibu z tundry ciągnącej się na zachód od Zatoki Hundsona są jej kontynuatorami i aktualnymi przedstawicielami. Przeniesiona przez wędrujące grupy ludności z głębi lądu na wybrzeże arktyczne, owa pierwotna kultura przekształciła się w kulturę nadmorską „pa-leoeskimoską”. W to amerykańskie podłoże zaczął następnie wnikać prąd kultury pochodzenia azjatyckiego i z tego zetknięcia powstała nowa kultura „neoeskimoska”, wspólna wszystkim Eskimosom z wybrzeży ³³.

Ten schemat historyczno-kulturowy odnosi się również do re-ligii, nie wyłączając pojęcia Istoty Najwyższej. Kompleks religijny bogini morza, władczyni zwierząt morskich, z odpowiadającym mu systemem tabu³⁴ i wyznawaniem win — poznaliśmy już azjatycko-syberyjskie ³⁵ analogie tego kompleksu — jest właściwością kultury nadmorskiej, natomiast kompleks Sila-Pinga i dominujące w nim pojęcie siły działającej poprzez zjawiska me-1(‘urologiczne i atmosferyczne, przynależy do kultury kontynentalnej, powstałej w głąbi lądu. Rozumie sią, że miądzy tymi dwoma typami kulturowymi nie istnieje jakiś konkretny, absolutny podział; przeciwnie, rozmaitość form i stopni pośrednich stanowi odbicie rozlicznych interferencji i wzajemnych wpływów obu kultur. Ale nawet tam, gdzie obie formy kulturowe oddziaływają na siebie wzajem najsilniej, daje się dostrzec dualizm religijny ³⁶. Tak na przykład u Netsilików, którzy polują zarówno na karibu, jak na ssaki morskie, bogini zwierząt morskich (Nuliajuą) jest zarazem matką zwierząt lądowych; u Iglulików natomiast rozróżnia się zazwyczaj (choć nie zawsze) „Matkę karibu” i boginię Takanakapsaluk, matkę zwierząt morskich, która nienawidzi karibu, gdyż nie ona je zrodziła³⁷. Eskimosi z głębi lądu, polujący wyłącznie na karibu, mają specjalne bóstwo opiekuńcze karibu, czyli Pingę; ale Pinga, jakkolwiek pojmowana jako istota żeńska, nie jest matką karibu; w przeciwieństwie do bogini zwierząt morskich, przebywającej w głębi morza, Pinga mieszka „w górze”, czyli w niebie, i tam udają się do niej zabite zwierzęta, a raczej ich dusze, tak samo jak dusze ludzi³⁸.

Pojęcie religijne władcy zwierząt było prawdopodobnie pierwotnym zaczątkiem pojęcia Istoty Najwyższej u Eskimosów z głębi lądu, których życie i kultura były całkowicie zależne od polowania na reny. Z tego elementarnego pojęcia wywodzą się obie postacie — Siła³⁹ i Pinga — mimo że tak zróżnicowane: Siła przez stopniowe akcentowanie aspektów uranicznych i meteorologicznych, które czynią zeń rodzaj Istoty Niebiańskiej; Pinga przez upodobnianie się do początkowego kompleksu zwierzęcego, a także przez dodatkowe aspekty (jak np. aspekt żeński) powstałe pod wpływem kultury nadmorskiej.

Razem nie przeciągając nadmiernie tego porównania, sądzę, że pojęcie Pingi, morfologicznie stojącej pomiędzy Silą a Sedną, jest odbiciem sytuacji kultury paleoeskimoskiej, etnologićznie stojącej na pośrednim etapie między kulturą protoeskimoską a neoeskimoską ⁴⁰.

2. INDIANIE Z PÓŁNOCNEGO ZACHODU

Pojęcie Najwyższej Istoty Niebiańskiej, wiedzącej o wszystkim, co się dzieje na ziemi, wspólne jest całej grupie Indian z północ-

335