57092 leszczynski logos3

dania od wczesnej myśli greckiej, kończąc je na chrześcijaństwie, spotykamy bowiem w niej jedynie dwie prace, które zajmują się przedchrześcijańską i chrześcijańską koncepcją Logosu oraz związkami zachodzącymi pomiędzy poszczególnymi stadiami rozwojowymi logosofii. Mam tu na myśli rozległe dwutomowe dzieło A. Aala, Der Logos. Geschichłe seiner Entioicklung in der Logosidee in dergriechi-schen Philosophie (Leipzig 1896), opisujące rozwój logosofii od jej greckich początków aż do czasów Augustyna. Aal w końcowej części pracy wspomina również pokrótce o recepcji antycznej koncepcji Logosu w myśli średniowiecznej, tak więc dziewiętnastowieczny uczony zaprezentował w swoim dziele bardzo szerokie ujęcie tematu. Drugą pozycją jest książka W. Kelbera, Die Logoslehre von Heraklit bis Origenes (Stuttgart 1958), która obejmuje wczesny okres myśli chrześcijańskiej. Mankamentem tej rozprawy jest często zbyt lakoniczne traktowanie tematu.

Rzecz jasna, rozważania na temat koncepcji Logosu w myśli starożytnej były podejmowane jeszcze w innych pracach obcojęzycznych, jednak dzieła te, koncentrując się na wybranych zagadnieniach, filozofach lub okresach historycznych, z założenia nie starały się objąć ewolucji koncepcji Logosu w sposób całościowy, czyli taki, który prezentowałby rozwój logosofii w myśli greckiej, żydowskiej i chrześcijańskiej. Godna wspomnienia jest w tym kontekście publikacja M. Heinza, Die Lehre vom Logos in der grechischen Philosophie (Oldenburg 1872) oraz praca F. E. Waltona, The Deoelopment of the Logos Doctrine in Greek and Hebrezo Thought (Bri-stol-London 1911)¹. Prace o chrześcijańskiej teologii Logosu opublikowali L. Atzber-ger (Die Logoslehre des hi. Atanasius, Mtinchen 1880) oraz A. Lieske (Die Theologie der Logos —Mystik bei Origenes, Munster 1938).

Na temat wczesnego etapu rozwoju koncepcji Logosu — pokazując sposób, w jaki mityczne wierzenia Greków przekształciły się w zracjonalizowaną filozoficznie wizję Logosu — pisali C. H. TpySeijKoń, <J>. X. KeccnAw² oraz W. Nestle³. Wymienione dzieła są cennym wkładem w badania nad ewolucją myślenia mitycznego Greków, ale trudno uznać je za rozległe omówienie starożytnej koncepcji Logosu.

W literaturze obcojęzycznej powstały oczywiście również prace ukazujące poglądy poszczególnych filozofów starożytnych (szkół filozoficznych) na temat Logosu⁴, a także publikacje natury filologicznej omawiające znaczenie słowa logos⁵.

Napisałem wyżej, iż celem mojej dysertacji jest ukazanie wpływu, jaki miała logosofia przedchrześcijańska na myśl wczesnochrześcijańską. Zauważyć należy w tym miejscu, iż logosofia grecka jest częścią filozofii stworzonej przez Hellenów, z kolei filozofia należy do greckiej paidei, co oznacza, że zagadnienia związane z oddziaływaniem przedchrześcijańskiej logosofii na chrześcijańskie wyobrażenia o Logosie wpisują się w znacznie szerszą tematykę, w której chodzi o ustalenie relacji pomiędzy filozofią grecką i myślą wczesnochrześcijańską, a jeszcze szerzej rzecz ujmując, o ukazanie oddziaływania greckiej paidei na powstającą kulturę chrześcijańską. Można powiedzieć, iż moja rozprawa bada szczegółowo jeden z problemów wchodzących w skład bardzo szerokiego tematu, jakim jest helleńska paideia i jej wpływ na chrześcijaństwo. Ów rozległy temat badało wielu znakomitych uczonych. Powstały zatem publikacje na temat relacji myśli wczesnochrześcijańskiej z filozofią i kulturą pogańską^{5 6}, prace dotyczące chrześcijańskiej recepcji greckiej paidei⁷ lub jej wpływu na chrześcijaństwo⁸, a także wpływu

9

1

   Wart wspomnienia jest również artykuł L. Couloubaritsisa, Transfigurations du Logos, „Morale et Enseignement. Annales de 1'Institut de Philosophie et de Sciences Morales", (1984), s. 9-44.

2

   d>. X. Keccmui, Om Mucpa KAoeocy, MocKBa 1972; C. H. TpyóenKoń, Ynemie o Jloeoce 6eeo ucmopuu. &UAOCO<pcKO-itcmopuHecKoc uccAedoBamte, MocKBa 1906.

3

   W. Nestle, Von Mythos zum Logos, Stuttgart 1942.

4

   W pisaniu takich tekstów celuje zwłaszcza M. Fattal: L'histoire du mot logos dans la philosophie grecque des origines a Platon, w: Documents pour 1’histoire du rocabulaire scientifique, VII, Paris 1985; Logos de tromperie ou de verite, „Cahiers philosophiąues", (1985), 22, s. 7-26; Le Logos d'Heraclite: un essaide traduction, „Revue des etudes grecąues", 99 (1986), s. 142-152; Le Sophi-ste: logos de la synthese ou logos de la division, w; Etudes sur le Sophiste de Platon, publiees sous la direction de P. Aubenque, C.N.R., Centro di studio del pensiero antico, 1991, s. 145-163; Le logos dans le Phedre de Platon (265 d, 266 a et 270 c), „Recherches sur la philosophie et le langage", 18 (1996), s. 231-253. W języku polskim ukazała się książka M. Fattala Logos między Orientem a Zachodem, tłum. E Domański, Warszawa 2001. Warto wymienić również prace: J. Lebretona, Les theories du Logos au debut de Tere chretienne, Paris 1906 i N. Turchiego, La dottrina del Logos nei Presocratici, „Rivista storico-critica delle scienze teologiche (Roma)", 6 (1910); także: R. Mon-dolfo, II logos eracliteo e la sue interpretazioni, w: E. Zeller, R. Mondolfo, La filosofia dei Greci nel suo sińluppo storico, 1,1, wyd. 2, Firenze 1943, s. 65 n.

5

   G. Messina, Aóyoę come archetipo delt' idea di ragione neWesegesi dcl le fonii del pensiero arca-ico, „Giornale di metafisica", 12 (1990), s. 385-415; H. Fournier, Les oerbes «dire» en grec ancien, Paris 1946, o pojęciu logosu autor pisze na stronach 217 - 224; W. K. C. Guthrie, A History of Greek Philosophy, vol. I, Cambridge 1992, o logosie s. 420 - 424.

6

   A. Harnack, Lehrbuch der Dogmengeschichte, I, Freiburg-Leipzig 1894, s. 121-147; A. Harnack, Ist die Rede des Paulus in Athen ein ursprunglicher Bestandteil der Aposłelgeschichte?, w: „Texte und Untersuchungen", 3 Series, IX. No. 1, Leipzig 1913; S. Zegarliński, Nauka moralna Epikura a chrześcijańskie zapatrywanie na najwyższe dobro człoiuieka, Kraków 1917; H. Lietzmann, Handbuch zum Neuen Testament, ed. H. Lietzmann, Tubingen 1920 (praca doszukuje się wpływów greckiej filozofii w księgach Nowego Testamentu); T. Zieliński, Chrześcijaństwo starożytne a filozofia rzymska, Zamość 1921; F. Sawicki, U źródeł chrześcijańskiej myśli filozoficznej, Katowice 1947; H. A. Wolfson, The Philosophy ofthe Church Fathers, I, Cambridge, Mass., 1956; H. Lietzmann, A History ofthe Early Church, transl. by B. L. Wolf, 1.1: T)ie Beginnings ofthe Christian Church, London 1958; A. H. Armstrong, R. A. Markus, Wiara chrześcijańska a filozofia grecka, tłum. H. Bednarek, Warszawa 1964;

E.    Wojtacha, Arystotelesowskie szkoły iv patrystyce, „Roczniki Filozoficzne", 13 (1956), s. 5-12; J. Wojtczak, Stosunek Klemensa Aleksandryjskiego do filozofii według „ Stromata ", „Studia Theologica Varsaviensia", 9 (1971), z. 1, s. 263-288; J. Pliszczyńska, Pierwsza próba syntezy filozofii greckiej z antyczną doktryną chrześcijańską — Klemensa Aleksandryjskiego „Stromata", „Eos", 65 (1977), s. 221-229; E. Łomnicki, Próba syntezy chrześcijańskiej myśli i filozofii pogańskiej — Orygenes, „Ateneum Kapłańskie", 71 (1979), t. 93, s. 37-45; L. Małunowiczówna, Stosunek wczesnego chrześcijań-stwa do kultury i filozofii pogańskiej, „Ateneum Kapłańskie", 71 (1979), z. 93, s. 3-15; E. Łomnicki, Filozoficzno-teologiczna myśl pogańska w apologii starochrześcijańskiej, „Tarnowskie Studia Teologiczne", 8 (1981), s. 297-306; A. Siemianowski, Filozoficzne podłoże rozłamu cheścijaństwa, Wrocław 1993; Ojcowie Kościoła wobec filozofii i kultury klasycznej, pod. red. F. Druczkówskiego, Lublin 1998; W. Beierwaltes, Platonizm w chrześcijaństwie, tłum. P Domański, Kęty 2003.

7

   S. Schneider, Św. Hipolit o greckich misteriach, Kraków 1917; M. Pellegrino, U Cristianesimo di fronte alla cidtura classica, Torino 1954; C. Schneider, Geistgeschichte des antiken Christenłums, 1.1—2, Mtinchen 1954; N. C. Cochrane, Chrześcijaństwo i kultura antyczna, tłum. G. Pianko, Warszawa 1960; A. Wifstrand, L'Eglise ancienne et la culture grecąue, Paris 1962; H. Chadwick, Early Christian Thought and the Cłassical Tradition. Studies in Justin, Clement and Origen, Oxford 1966 (polski przekład: Myśl wczesnochrześcijańska, tłum. P Siejkowski, Poznań 2000); W. Dziewulski, Zwycięstwo chrześcijaństwa w świec ie starożytnym, Wrocław 1969; Ch. Dawson, Formowanie się chrześcijaństwa, tłum. J. Marzecki, Warszawa 1969; L. Małunowiczówna, Stosunek wczesnego chrześcijaństwa do kultury antycznej, „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne", 21 (1974), z. 4, s. 213-223; M. Simon, Cywilizacja wczesnego chrześcijaństwa I-IV wieku, tłum. E. Bąkowska, Warszawa 1981;

8

F.    Filipek, A. Młotek, Postawa chrześcijan IV i V wieku wobec kultury antycznej, „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne", 29 (1982), z. 3, s. 5—20; M. Starowieyski, Starożytni chrześcijanie wobec otaczającego ich świata, w: Odpowiedzialni za świat, red. L. Balter, Poznań 1982, s. 34 -46; E. Wipszycka, Chrześcijaństwo a dorobek kultury antycznej, „Mówią Wieki", 25 (1982), nr 2, s. 1-5; J. Danielou, H. 1. Marrou, Historia Kościoła, tłum. M. Tarnowska, 1.1, Warszawa 1984; R. Stawinoga, Terlulian a świat antyczny, Kraków 2002.