57980 LastScan10 (11)

52 Relacja człowiek-przyroda na przykładzie miasta

rżenie w cierpieniu z powodu cywilizacji i życia miejskiego. Pamiętając o Sokratesie nie możemy jednak zapominać, że również w nowożytności idea cywilizacji miejskiej połączona jest z wyraźną negacją przyrody. Wszędzie tam, gdzie mamy do czynienia ze zdecydowaną skłonnością do życia miejskiego, techniki i postępu, tj. tam, gdzie człowiek nowożytny — pozornie — żyje w zgodzie z samym sobą, spotykamy lekceważenie przyrody, nawet nienawiść do niej. Charakterystyczny jest tu rozwój artystycznej awangardy od Baudelairea¹ do futuryzmu, rozwój, który w istotny sposób określił, czym w ogóle jest sztuka współczesna. W swoim - cykl u Le ręue parisienne Baudelaire przedstawił wizję totalnego miasta, dając wyraz pełnej emfazy skłonności do tego, co sztuczne. W jednym ze swoich listów Baudelaire pisze, że nie chce uczestniczyć w przygotowaniu zbioru wierszy o przyrodzie: „Wie Pan przecież, że nie jestem w stanie czerpać inspiracji z roślinności"². Jest to mocniejsze, ale przecież spokrewnione z tym, co słyszeliśmy z ust Sokratesa. Ta deprecjacja przyrody naznacza rozwój estetycznej nowożytności, także na długi czas przyroda całkowicie znika ze sztuki.

Czy to w przepełnionym tęsknotą zwrocie ku niej, czy w wyzywającym odwróceniu się od niej — dla cywilizacji miejskiej przyroda jest przede wszystkim tym, co inne, tym, co zewnętrzne.

3. Stosunek powierzchowny

Nie dla wszystkich ludzi i nie we wszystkich kulturach stosunek do przyrody jest stosunkiem do tego, co zewnętrzne. Jeśli w filozofii, estetyce i myśli politycznej XVIII wieku przyroda jawi się jako to, co z tęsknotą poszukiwane lub pogardliwie odrzucane, to ten spo-

sób myślenia jest wyrazem cywilizacji mieszczańsko--miejskiej, która co prawda podawała się za cywilizację jako taką, ale w istocie była tylko jedną z wielu form relacji człowiek-przyroda. Warto rozważyć, jak oddziaływały — i jak mogą oddziaływać — na relację przyrody do miasta innego rodzaju kulturowe odniesienia do przyrody. Dla rolnika, rybaka, górnika stosunek do przyrody nie jest stosunkiem do tego, co zewnętrzne.

Ich życie wypełnione jest pracą w przyrodzie i wespół, ź nią. Jeśli pracę traktujemy jako rodzaj stosunku do przyrody, to jest rzeczą wątpliwą, jak dalece forma ta może ponownie charakteryzować życie miejskie po tym, jak u początku nowożytności przyroda jako areał produkcyjny została wyparta poza miasto. Istniały jednak

—    i nadal istnieją — próby tego rodzaju. Przypomnijmy j postępowe osiedla robotnicze w okręgu Ruhry z XIX I wieku, które przynajmniej w części przewidywały pro-dukcję rolniczą czy też eksperymenty Louisa Le Roya³,

w których miejska przyroda kształtowana jest aktywnie__*

przez mieszkańców.

Dla relacji miasto-przyroda ważniejszy jest fakt, że mieszczańska tęsknota za przyrodą, która u swych źródeł jest tęsknotą za tym, co na zewnątrz, może prowadzić też do tego, że przyrodę sprowadza się do miasta. Aby unaocznić tę zmianę myślenia, chciałbym przytoczyć tu jedną z opowieści Brechta o panu Keunerze:

„Zapytany o swój stosunek do przyrody pan K. odpowiedział: «Wychodząc z domu chętnie zobaczyłbym parę drzew. Zwłaszcza że przez zmianę swego wyglądu, zależnie od poiy dnia i roku, nabierają one szczególnego stopienia rzeczywistości. Nas, mieszkańców miasta, dezorientuje z czasem to, że widzimy ciągle jedynie przedmioty użytkowe, domy i szyny, które

—    nie zamieszkane — są puste, nie używane — bezsensowne. Nasza swoista organizacja społeczeństwa pozwala nam zaliczyć do tych przedmiotów użytkowych również ludzi, stąd drzewa mają dla mnie, jako że nie jestem cieślą, coś uspokajająco samodzielnego, niezależnego ode mnie. Ufam, że nawet dla cieśli mają one w sobie coś, czego nie da się zużytkować*.

1

   Hans Robert JauJS, Naturfeindschaft in der Asthetik der Moderne, wykład w HR 2 Abendstudio, luty 1988.

2

   List do Fernanda Desnoyera, koniec 1853 lub początek 1854 roku, cytat za JauJ3em.

3

Zob. przypis 22.