58166 Skanowanie 10 04 10 17 (11)

310 Część III. Współczesne prądy i kierunki pedagogiczne

weryfikacji". Mamy tu więc do czynienia z kontekstuainą koncepcją rzeczywistości - rzeczywistością jest to, co jest za rzeczywistość uznawane w danym, szczególnym kontekście historycznym (dyskusja nie dotyczy tu świata samego w sobie, lecz naszych przekonań o świecie^{1 2}). Pragmatyzm koncentruje się więc na dziedzinie epistemologii, darząc małym zainteresowaniem ontologię³.

Problem prawdy i wiedzy

Z pragmatycznego punktu widzenia żadna prawda nie jest absolutna, odwieczna lub niezmienna. Gdy pragmatyści używają wyrazu prawda, oznacza to, że „coś” posiada użyteczność lub zastosowalność w praktyce. Status prawdy nadawany jest z uwagi na funkcjonalność danej formy wiedzy. Prawda była dla J. Deweya „dynamiczną serią procesów”, za pomocą których można było osiągnąć cele życiowe (z tego powodu filozofia Deweya zwana była instrumentalizmem). Wszystko, co percypujemy jako prawdziwe (w poszczególnych sytuacjach), ma charakter odwracalny. Akceptacja tego twierdzenia Deweya wymaga gotowości do poddania stałej weryfikacji wszystkich naszych poglądów i przekonań, całej naszej wiedzy. Wymaga też przyjęcia założenia, że weryfikacja ta może przynosić rezultat negatywny '⁴. Jak pisze w tym kontekście jeden z teoretyków: „to, co zalicza się do wiedzy, może zmieniać się, tak samo jak to, co traktuje się jako uzasadnienie przekonań” ⁵.

John Dewey i jego następcy odrzucali ideę, że wiedza istnieje niezależnie od człowieka i niejako oczekuje na to, aby być poznaną. Według pragmatyzmu, punktem wyjścia i punktem dojścia każdej wiedzy jest doświadczenie. Rezygnując z dążenia do uzyskiwania prawdy, pragmatyzm koncentruje się na procesie dociekania (badania), w którym nie istnieje wyraźny podział między podmiotem i przedmiotem. Pragnąc znaleźć to, co jest znaczące, Dewey traktuje wiedzę jako „proces”, a nie jako „towar”, który może być gromadzony: niemożliwe jest mówienie o posiadaniu wiedzy lub prawdy. W konsekwencji pragmatyści gotowi są znieść tradycyjne rozróżnienie teorii i praktyki, poznawania i działania. Wiedza i (do stopnia, w którym wiedza ma charakter teoretyczny) teoria są prezentowane po prostu jako sposoby działania lub zastosowania⁶.

Pragmatyzm jest teorią wiedzy utrzymującą, że autentyczność lub wartość funkcjonalna wiedzy oraz prawdy zależą od osoby, czasu, miejsca i okoliczności. Prawda uzyskała „wymiar społeczny”: to, co większość osób, na podstawie własnego doświadczenia uzna za „hipotezę działającą” w praktyce, może być przyjęte za prawdę (choć i tu musi istnieć stała gotowość do rezygnacji z danej formy prawdy - jako skutku konfrontacji z „praktycznymi rezultatami hipotezy”). Według Deweya „funkcjonalnie efektywna” hipoteza jest prawdziwa, chociaż nie posiada ona żadnej „permanentnej jakości” ^{7 8 9}.

Źródło wartości

Pragmatyści odrzucają możliwość „wyprowadzenia” norm etycznych z praw natury: zaprzeczają też istnieniu jakiegokolwiek „najwyższego” lub „ponadnaturalnego” prawodawstwa. Dewey preferuje empiryczną teorię wartości, opierającą się na rozpoznawaniu wartości w trakcie działania ludzkiego. Angażując się w różnorodne działania, ludzie mają możliwość oceniania ich wartości; to, co ma wartość, staje się częścią „zwyczaju społecznego”, to, co nie ma - „zanika”. Wartości oraz moralność konstytuowane są społecznie i zależne od czasu, miejsca i okoliczności. Gdy wartość jest zweryfikowana pozytywnie w trakcie inteligentnego, refleksyjnego działania, wówczas może być uznana za „korzystny standard moralny”, przy czym trzeba dodać, że „filozofia moralna powinna być przedmiotem permanentnej rekonstrukcji”^IS. Innymi słowy, idee mają swoje konsekwencje. Ujawniają się one w działaniu, nadając ideom określone znaczenie. Tak więc idea znacząca to taka, która sprawdza się w działaniu^,l;. W len sposób, jak pisze Kazimierz Sośnicki, „pragmatyczne pojmowanie wartości nie umieszcza jej ani obiektywnie w przedmiocie, ani subiektywnie w przeżyciu emocjonalnym, ale w działaniu i przewidywaniu jego rezultatów”^{10 11}.

Odrzucenie transcendentnych wartości lub celów w życiu społecznym nadaje pragmatyzmowi charakter świeckiego, demokratycznego indywidualizmu; stosunek pragmatyzmu do kwestii społecznych i politycznych oparty jest na zasadzie pluralizmu, która odrzuca możliwość „wykluczania” lub „podbijania” jednostek w życiu społecznym i politycznym na podstawie dominujących zasad, wartości lub celów²'.

8,1.2. Poglądy J. Deweya na edukację

Krytyka edukacji tradycyjnej

Punktem wyjścia pragmatycznych koncepcji pedagogicznych J. Deweya jest krytyka edukacji tradycyjnej. Jak pisze on w pracy Education and Experience, ma ona trzy zasadnicze cechy:

•    jej przedmiot tworzony był przez układ informacji i kwalifikacji wypracowanych w przeszłości - głównym zadaniem szkół było przekazywanie ich młodemu pokoleniu;

•    kształcenie moralne polegało na kształtowaniu sposobów postępowania, konformistycznych wobec rozwiniętych w przeszłości standardów;

1

   Ibidem, s. 133.

2

   C. Ci. Prado. The Umits i>J l^,nif;intiti.\m, New Yersey 1987. s. 9.

3

” R. D. Seul ter, R. .1. Kriilt, 0|>. fil., s. 45.

4

L. Charmiehacl, Wslęp do: .1. Dewey. The Clultl and the Curriculum. The Schnol and Society, Chicago 1956, s. VII; li. .1, Power, op. eil„ h, I 3.3 134.

5

” C. G. Prado. op. e11.. v 9

6

^1,1 li. .1. Power, op eit„ s I '4,

7

Ibidem, s. 134-135.

8

'* Ibidem, s. 135-136: R. D. Scotter, R. J. Kraft, op. cit., s. 45.

9

R- D. Scotter, R. J. Kraft, op. cit., s. 45.

10

²¹¹ K. Sośnicki, op. cit., s. 42-43.

11

C. Ci. Prado, op. cit., s. 15.