59125 Wykłady z polskiej fleksji1

czasownik

rzeczownik

przymiotnik

przysłówek

liczebnik

8. Klasyfikacje leksemów i form wyrazowych

Ważnym składnikiem współczesnych opisów gramatycznych polszczyzny stała I się klasyfikacja leksemów na części mowy czy też jak częściej mówi się I obecnie - na klasy gramatyczne. W książce tej używamy w zasadzie tradycyjnego I repertuaru części mowy, znanego ze szkolnych kursów gramatyki i nieznacznie I tylko zmodyfikowanego. Dlatego klasyfikacją leksemów zajmujemy się dopiero I w tym rozdziale, podsumowując to, co o poszczególnych częściach mowy zostało I powiedziane w rozdziałach 4-7.

Zaczniemy od przypomnienia warunków, jakie powinna spełniać poprawna I klasyfikacja, i wyjaśnimy, na jakich kryteriach można oprzeć gramatyczn;| I klasyfikację leksemów. Omówimy szczegółowiej klasyfikację Zygmunta Saloniego, I a pobieżniej kilka innych współczesnych klasyfikacji leksemów - i porównamy je I z klasyfikacją szkolną. Scharakteryzujemy ogólnie popularny dziś model binarnej I klasyfikacji leksemów, zwracając uwagę na jego zalety i wady. Następnie I przedstawimy zbiorczo repertuar części mowy stosowany w tej książce, oparty nie I na modelu binarnej klasyfikacji, lecz na znanym z psychologii mechanizmie I rozpoznawania wzorca.

Końcowa część rozdziału poświęcona jest ćwiczeniu, które w szkolnym kursie! gramatyki znane jest pod nazwą rozbioru gramatycznego. Polega ono na opisie form I wyrazowych w tekście i w gnmcidyrzeczy jest też klasyfikacją, tyle że nie jednostek I słownikowych (leksemów),.fęcz jednostek tekstowych (form wyrazowych).

8.1. Klasy leksemów i części mowy

Ogół leksemów dzielimy na klasy mające wspólne właściwości gramatyczne, I semantyczne i formalne (morfologiczne). Klasy te są tradycyjnie nazywane I częściami mowy i jest ich 10:

zaimek

przyimek

spójnik

partykuła

wykrzyknik

gfytrrhi podziału leksemów na części mowy____

L Nowsze klasyfikacje leksemów są oparte przeważnie na kryteriach czysto ■Ilunatycznych, dlatego wyodrębnione w nich klasy są nazywane klasami grama-wcznymi.

S.2. Warunki poprawnego podziału leksemów

I Od podziału zbioru leksemów na części mowy powinniśmy żądać, aby był on:

a) rozłączny i wyczerpujący,

[ b) weryfikowalny,

K c) oparty na kryteriach istotnych językowo.

Omówimy teraz kolejno te warunki.

( Z warunku (a) wynika, że każdy leksem powinien należeć do jakiejś części Łowy i tylko do jednej. Gdy jakiś leksem zdaje się spełniać warunki przynależności i!m kilku części mowy, postuluje się istnienie kilku leksemów homonimicznych, np. POKOŁOI (przyimek) i W0K0Ł02 (przysłówek), CHORY 1 (przymiotnik) 1 ('IIORY2 (rzeczownik).

F Warunek (b) oznacza, że powinna istnieć obiektywna procedura klasyfikacyjna. llu|ąca len sam wynik niezależnie od tego, kto jej używa.

[ Warunek (c) zilustrujemy przykładem negatywnym (za Laskowskim 1981: 11Si. Zbiór leksemów polskich można by podzielić na takie, których forma Łnoniczna ma nagłos samogłoskowy, i takie, których forma kanoniczna ma nagłos Spółgłoskowy. Jednak z takiego podziału nie wynika nic istotnego dla leksemów Bvodrebnionvch klas — nic poza tym, co stanowi kryterium podziału.

8.3. Kryteria podziału leksemów na części mowy

Leksemy można klasyfikować na podstawie kryteriów trojakich:

a)    semantycznych,

b)    tleksyjnych,

c)    składniowych.

jole podziałów spotykanych w praktyce opartych jest na kryteriach mieszanych, bywa przedmiotem krytyki niektórych gramatyków.

8.3.1. Kryteria semantyczne

Kryteria takie odwołują się do pojęć ontologicznych (przedmiot, czynność, fccchn itp.) i do sposobu odniesienia wyrazów do rzeczywistości pozajęzykowej.