61488 pic 11 06 073427

Rozdział 10. Konflikty społeczne

świadomość, że owe odmienności są w chwiejnej równowadze, a jej zakłócenie będzie oznaczało zyskiwanie przewagi jednej ze stron, kosztem drugiej. W takiej sytuacji wystarczy, by jedna ze stron wykazywała ekspansję w przestrzeni publicznej, która przez drugą stronę zostanie zinterpretowana jako uszczuplenie jej zasobu, stanu posiadania, pozycji, tożsamości czy zagrożenia dla jej interpretacji świata społecznego, aby wywołać przeciwdziałanie strony mającej poczucie zagrożenia. Przeciwdziałanie to ma charakter interakcji antagonistycz-nej, która jest właśnie rdzeniem konfliktu społecznego.

Konflikt może mieć charakter jawny lub ukryty. Konflikt w formie utajonej istnieje z wielu powodów. Wymieńmy więc tylko dwa najważniejsze powody, z których każdy silnie uzależniony jest od stopnia otwartości życia publicznego na swobodną artykulację roszczeń różnych sił społecznych. Pierwszy powód to całkowite zamknięcie życia publicznego dla artykulacji roszczeń lub przynajmniej znaczne ograniczenie owej artykulacji. Ten powód jest typowy dla systemów niedemokratycznych. Drugi powód, typowy dla systemów demokratycznych, to trwanie potencjalnych stron owego utajonego konfliktu w stanie równowagi, której zakłócenie dla każdej ze stron oznacza ryzyko przegranej, ocenianej jako stan gorszy od aktualnego stanu równowagi.

Jak już wcześniej stwierdziliśmy, stopień otwartości życia publicznego na artykulację roszczeń jest w systemach niedemokratycznych bardzo niski, a w systemach totalitarnych - zbliża się do zera. W takim przypadku konflikt społeczny dowolnego typu będzie tak długo tlił się w formie utajonej, dopóki nie przekroczy progu tolerancji dla upośledzenia, w jakim znajduje się jedna ze stron konfliktu. Przekroczenie tego progu wyzwala otwartą fazę konfliktu, inicjowaną przez stronę, która definiuję swoją pozycję jako upośledzoną.

Kiedy otwartość przestrzeni publicznej na artykulację roszczeń jest niska, ów próg jest wysoki, bo z jego przekroczeniem wiąże się duże ryzyko represji ze strony autorytarnego systemu. Potencjał tego konfliktu wprawdzie nie wygasa, ale ulega rozproszeniu. Ponieważ nie uzewnętrznia się on w życiu publicznym, autorytarna władza może go ignorować. Jednak bywa i tak, że ów wysoki próg wejścia konfliktu w fazę otwartą zostaje jednak przekroczony. Dzieje się tak na ogół wtedy, gdy z rachunku strat i zysków (niekoniecznie o charakterze materialnym, ale także symbolicznym) wynika, że do stracenia jest niewiele, a do zyskania - znacznie więcej, a na dodatek w ten rachunek wliczane jest także ryzyko represji autorytarnego systemu. Przekroczenie tego progu, jak już wspomniałem, rozpoczyna otwartą fazę konfliktu; im wyższy był próg tym na ogół gwałtowniejszy przebieg ma otwarta faza konfliktu. Taki mechanizm funkcjonował np. w systemie komunistycznym w Polsce, gdy w rezultacie znacznego (choć zmiennego w czasie) ograniczenia artykulacji roszczeń w przestrzeni publicznej, ów próg był przekraczany w latach: 1956, 1968, 1970, 1976 i wielokrotnie w dekadzie lat osiemdziesiątych.

W systemie demokratycznym, gdzie przestrzeń życia publicznego jest otwarta dla swobodnej artykulacji roszczeń różnych grup, też bywają konflikty utajone. Zdarzają się one wówczas, gdy grupy potencjalnie konfliktowe unikają antagonistycznej interakcji w obawie, iż może jej rezultat okazać się mniej ko-252 rzystny, niż stan aktualny. Nie oznacza to, że konflikt wygasa, oznacza jedynie

tyle, że istnieje stan chwiejnej równowagi, który jest na tyle zadowalający, że żadna ze stron konfliktu owej równowagi nie narusza. Konflikt ten wchodzi w fazę otwartą wówczas, gdy jedna ze stron podejmuje próbę polepszenia realizacji swoich roszczeń, co narusza ową chwiejną równowagę i wyzwala analogiczne działania (choć o przeciwnym kierunku) drugiej strony konfliktu.

Typy konfliktów społecznych

Z punktu widzenia skutków dla ładu społecznego konflikty mogą mieć charakter wewnątrzsystemowy lub anty systemowy. Konflikt wewnątrzsystemowy to taki, który nie tylko toczy się zgodnie z regułami gry obowiązującymi w danym systemie społecznym, ale jest także rozładowywany zgodnie z ustalonymi, formalnie lub zwyczajowo, procedurami, stanowiącymi część systemu. Przedmiotem takiego konfliktu nie jest ani istotna reguła decydująca o tożsamości systemu, ani - tym bardziej - normatywne podstawy systemu czy kwestia jego prawomocności. Konflikt toczy się o dobra „niższego rzędu”, a reguły systemowe traktowane są przez strony konfliktu jako domyślne warunki brzegowe przebiegu owej antagonistycznej interakcji. W konflikcie antysystemo-wym jedna z jego stron kwestionuje jakąś istotną regułę systemową (np. wolne i konkurencyjne wybory w demokracji, czy kierowniczą rolę partii w komunizmie) albo generalnie - zakwestionowaniu ulegają normatywne podstawy systemu i sama logika jego funkcjonowania. Konflikt taki zazwyczaj przebiega niezgodnie z regułami gry obowiązującymi w danym systemie, bo są one też kwestionowane przez jedną ze stron konfliktu, a zatem nie regulują one przebiegu konfliktu. Najbardziej typowym konfliktem antysystemowym o dużym zasięgu jest naturalnie rewolucja, ale zdarzają się też konflikty antysystemowe o ograniczonym zasięgu, które nie naruszają równowagi całego systemu, a jedynie naruszają stabilność którejś z istotnych reguł systemowych (np. działanie partii antydemokratycznej w demokracji czy buntu niewielkiej części obywateli w systemie niedemokratycznym).

Jak już wspomniałem wcześniej, przebieg konfliktu jest w znacznej mierze warunkowany jego charakterem. Nieco bliższe wyjaśnienie tej zależności wymaga stworzenia typologii konfliktów społecznych z punktu widzenia przedmiotu sporu między stronami antagonistycznej interakcji. Rozmaite konflikty możemy więc pogrupować w następujące typy:

1)    konflikty o charakterze aksjologicznym,

2)    konflikty interesów,

3)    konflikty wokół dostępu do władzy politycznej,

4)    konflikty na tle reguł gry,

5)    konflikty odmiennych tożsamości społecznych,

6)    konflikty odmiennych pamięci historycznych.

Nie jest to typologiia wyczerpująca ani też rozłączna. Pewne typy konfliktów zachodzą na siebie (np. konflikty wokół dostępu do władzy i konflikty interesów, czy konflikty interesów nakładające się na konflikty odmiennych tożsamości społecznych), pewne rodzaje konfliktów w miarę ich przebiegu mogą przeobrażać się w inne rodzaje konfliktów (np. konflikt interesów może przekształcić się v konflikt wokół reguł gry) itd. Wiele różnorodnych konfliktów o charakterze lo-ym nie zmieściłoby się w tej typologii (np. konflikty sąsiedzkie). Typologia ta Tustracją różnorodności konfliktów społecznych pojawiających się

253