63626 ScannedImage 26

316 Starożytny Izrael

czasom odbudowy państwa żydowskiego pod przywództwem Ez-drasza i Nehemiasza, aczkolwiek społeczność żydowska na Elefan-tynie istniała od co najmniej stu lat, zanim pojawiły się dokumenty elefantyńskie.

Najbardziej intrygującym aspektem życia społeczności żydowskiej na Elefantynie była świątynia poświęcona hebrajskiemu Bogu Yahu (YHW jako odmiana YHWH). Według papirusów, została ona zburzona przez Egipcjan za namową kapłanów lokalnego bóstwa Kimura w czternastym roku panowania Dariusza II (410 przed Chr.). Dokładna data zbudowania świątyni nie jest znana, lecz wzniesiono ją jeszcze przed podbojem Egiptu przez Persów w 525 przed Chr. Jedaniasz, przywódca wspólnoty żydowskiej na Elefantynie, zwracał się w liście, którego adresatem był Bagohi, perski zarządca Judy, z prośbą o pomoc przy przebudowie świątyni elefantyńskiej. Jedaniasz napisał również do Delajasza i Szelemiasza, synów i następców Sanballata, namiestnika Samarii, prosząc ich o to samo. W korespondencji z Jerozolimą znajdujemy prośbę o podanie właściwych rozporządzeń odnośnie do przestrzegania Święta Przaśni-ków (Pascha) oraz zasad czystości kultowej.

Chociaż Jedaniasz przedstawiał świątynię elefantyńską jako prawdziwe sanktuarium żydowskie, takie jak świątynia jerozolimska, uczeni są skłonni uznawać kult Jahu na Elefantynie raczej za synkretystyczną mieszaninę jahwizmu i kultów kananejskich (zwłaszcza z terenów północnego Kanaanu) Betel, Anat-Betel, Eszem, Eszem-Betel, Cherem-Betel i Anat-YHW. Imiona tych bóstw pojawiają się bowiem w sądowych przysięgach i pozdrowieniach używanych przez Żydów w dokumentach z Elefantyny. Zgodnie z tym sugerowano, że koloniści żydowscy pochodzili z terenu dawnego Królestwa Izraela. Ale Porten twierdzi, że „dowody przytaczane na poparcie synkretystycznego zbiorowego kultu żydowskiego bóstwa upadają przy dokładniejszym badaniu” (aczkolwiek „istniały kontakty niektórych Żydów z pogaństwem”). Zdaniem Portena, świątynia została założona przez kapłanów przybyłych z Jerozolimy, którzy z własnej woli udali się na wygnanie do Egiptu w czasach króla Manassesa (ok. 650 przed Chr.), by ustanowić tam bardziej czystą świątynię ku czci Jahwe²⁸.

Bez względu na to, czy kult Jahu na Elefantynie był synkrety-styczny i czy Żydzi na Elefantynie byli synkretystami, jedno jest oczywiste: religia pogańska wywierała większy wpływ na życie

²⁸ Zob. tamże.

Żydów w Górnym Egipcie niż na życie Żydów babilońskich. Tradycja zachowana w Jr 44,15-30 wspomina o kulcie bogini nazywanej „Królową Niebios” (por. Jr 7,18) przez Żydów ze wspólnoty Jocha-nana, syna Kareacha, na terenie Patros-Migdol, w Egipcie. Podobne tendencje prawdopodobnie przeważały wśród Żydów w Górnym Egipcie. Może to wyjaśniać, dlaczego Jeremiasz osądza tak surowo Żydów egipskich. Być może dlatego w Biblii nie znajdujemy żadnych informacji, z których wynikałoby, że Żydzi egipscy odegrali jakąkolwiek rolę w odradzaniu się narodu żydowskiego w okresie perskim.

POWROT I ODBUDOWA W OKRESIE PERSKIM

„Ponieważ jesteśmy niewolnikami; ale Bóg nasz nie zapomniał o nas w naszym ucisku, lecz rozciągnął na nas swoją trwałą miłość prze obliczem królów perskich, pozwalając nam odżyć, byśmy mogli wznieść dom Boga naszego i naprawić jego ruiny - dając nam ostoję w Judzie i Jerozolimie” (Ezd 9,9).

Gdy Cyrus Wielki, achemenidzki władca Persji, pokonał w 539 przed Chr. Babilon, Persowie zastąpili Babilończyków, stając się główną potęgą imperialną na Bliskim Wschodzie. W przeciwieństwie do swoich asyryjskich i babilońskich poprzedników, acheme-nidzcy Persowie przedstawiali się wobec podległych im państw jako władcy dobroczynni, zainteresowani nie tyle pobieraniem podatków, ile raczej utrzymaniem pokoju i porządku w całym imperium. Terytoria znajdujące się poprzednio pod panowaniem Asyrii i Babilonii zostały zorganizowane w system tzw. satrapii i prowincji; lokalne władze zostały umocnione, rozwinięto system dróg i komunikację oraz - co dla Żydów było najważniejsze - ludy przebywające na wygnaniu zachęcano do powrotu do swoich krajów ojczystych i odbudowy własnych instytucji życia politycznego i religijnego; sprzyjało to pozyskaniu ich do realizowania nowej koncepcji imperium.

Dekret Cyrusa zezwalający na powrót wygnańców

Oto polityczne tło dekretu Cyrusa przedstawione w 2Krn 36, 23 oraz Ezd 1, 2-4:

„Tak mówi Cyrus, król perski: Wszystkie królestwa ziemi dał mi Pan, Bóg niebios i On polecił mi zbudować Mu dom w Jerozolimie, która znajduje się w Judzie. Jeśli z całego ludu Jego jest między wami jeszcze ktoś, to niech Bóg jego będzie z nim; niech uda się do Jerozolimy, w Judzie, by odbudować dom Pana, Boga Izraela