64335 s gli

mogą "egzotyki" gruntu skalistego (głównie wapienie i kreda) oraz węgiel brunatny. Przedczwartorzędowe osady ilaste obok typowych minerałów z grupy illitu i kaolinitu zawierają bardzo często minerały z grupy smektytu.

Geneza kompleksu zaburzonych glacitektonicznie osadów nie jest do końca wyjaśniona. Zazwyczaj wiąże się powstanie takich układów gruntowych z oddziaływaniem na podłoże masy lądolodu będącego w ruchu. Brane są też pod uwagę cechy hydrogeologiczne podłoża, które w momencie wkraczania lądolodu było silnie nawilgotnione. Rozpatruje się też możliwości oddziaływania impulsów tektonicznych na liniach głębokich uskoków, czy też ruchów pionowych w płytszych warstwach skorupy ziemskiej wywołanych przez proces haiokinezy (nacisk wy sadów solnych czyli diapirów).

Osady rzeczne (fiuwialńe)

Na znacznym obszarze kraju występują układające się w planie w sposób liniowy osady pochodzenia rzecznego. Na Niżu Polskim w wielu przypadkach osady typowo rzeczne kontaktują się bocznie z utworami pochodzenia fluwioglacjalnego, budującymi wyższe poziomy terasowe pradolin lub dolin marginalnych. Osady rzeczne wykazują bardzo wyraźne zróżnicowanie w zależności od wieku i położenia w przekroju poprzecznym doliny, dlatego też odrębnie mówi się o osadach teras nadzalewowych i osadach teras zalewowych.

Osady teras nadzalewowych strefy niżowej i wyżynnej Polski zbudowane są głównie z plęjstoceńskich piasków średnich i drobnych z przewarstwieniami żwirów oraz gruntów mało spoistych. Niekiedy w formie przeławiceń lub soczewek występują grunty średnio spoiste. Materiał ten charakteryzuje się zazwyczaj warstewkowaniem poziomym lub ukośnym. Osady teras nadzalewowych w strefie górskiej reprezentowane są głównie przez osady kamienisto-żwirowe z domieszką głazów. Bardzo często materiał ten przemieszany jest z utworami gliniastymi. Osady kontaktują się bocznie ze stokowymi utworami deluwialnymi i koluwialnymi.

Osady teras zalewowych powstały w holocenie. Są to piaszczyste lub gliniaste grunty mineralne z przeławiceniami gruntów organicznych (torfy, namuły). W rejonie współczesnego lub dawnego koryta cieku występują osady facji korytowej, złożone głównie z materiału piaszczystego. W strefie górskiej w facji tej występują głazy, kamienie i żwiry. Poza strefą korytową występują osady zaliczane do facji powodziowej. Złożone są one z materiału gliniastego i piaszczystego z domieszką części organicznych. W miejscach dawnych starorzeczy występują różnej miąższości torfy i namuły organiczne. W strefie górskiej facja powodziowa reprezentowana jest przez osady kamienisto-żwirowe przemieszane z gliną.

Osady wiatrowe (eoliczne)

Rozległe tereny w Polsce zbudowane są z czwartorzędowych osadów pochodzenia eolicznego. Generalnie wydzielić tu można osady wydmowe i osady lessowe.

Od przełomu plejstocenu i holocenu, aż do chwili obecnej, w wyniku oddziaływania wiatru na suche podłoże piaszczyste zachodzi przewiewanie tego materiału. Formują się osady wydmowe, są to dobrze wy sortowane piaski średnie i drobne, tworzące pojedyncze formy wydmowe lub całe pola wydmowe. Miejsca, z których został wywiany piasek, tworzą misy deflacyjne, a w nich (w sprzyjających warunkach wilgotnościowych) powstawać mogą grunty organiczne. Osady wydmowe powstają głównie na powierzchniach sandrowych, terasach rzecznych oraz brzegu morza.

Inną odmianą osadów eolicznych są lessy, które zalicza się do pyłowych gruntów makroporowatych. Oznacza to, że występują w nich stosunkowo znaczne pory, które czasami są większe od cząstek budujących szkielet gruntowy. Lessy polskie tworzyły się w okresach głacjalnych w pewnej odległości od lądolodu. W czasie burz pyłowych wywiewany z den dolinnych materiał osadzany był na zboczach dolin i wierzchowinach wyniesień. Występowanie lessów koncentruje się głównie w strefie wyżynnej oraz u podnóża Karpat i Sudetów. Podstawowymi składnikami lessów polskich jest materiał mineralny o średnicach 0,05 -0,01 mm; frakcja iłowa występuje w zmiennych udziałach, zazwyczaj poniżej 10%. Lessy zawierają węglany, głównie CaCCb w ilości od kilku do kilkunastu procent.

Osady bagienno-torfowe

W wyniku akumulacji jeziornej lub w rejonach podmokłych następuje w holocenie akumulacja typu jeziomo-bagiennego. Obok gruntów mineralnych wytrąconych z zawiesiny wodnej tworzą się grunty organiczne. Są to przede wszystkim torfy i namuły, powstałe w wyniku biochemicznego przekształcania obumarłych szczątków trzcin, traw, turzyc i mchów porastających brzegi zbiorników wodnych. Na dnie jezior akumułowane są też szczątki obumarłego planktonu lub węglanu wapnia wytrąconego z roztworów wodnych. Tworzą się wtedy gytie oraz kreda jeziorna. Niekiedy w podłożu budowlanym występują osady organiczne związane z ciepłymi okresami plejstocenu (interglacjałami), są to utwory znacznie lepiej skomprymowane od analogicznych osadów holoceńskich.

Osady morskie

Na Niżu Polskim fragmentarycznie występują czwartorzędowe osady morskie. Są to ilaste grunty związane z okresem interglacjalnym (eemskim) poprzedzającym ostatnie zlodowacenie. Występują one w rejonie dolnej Wisły. Współcześnie na brzegu morskim występować mogą holoceńskie podłoża utworzone z gruntów różnej genezy (morskie, jeziorne, eoliczne), które najczęściej budują obszary mierzejowo-wydmowe. Są to przeważnie utwory piaszczyste z przeławiceniami gruntów mało spoistych oraz soczewkami torfów lub namułów. W gruntach tych jako domieszki występują zazwyczaj muszelki mięczaków.

Osady innej genezy

Z czwartorzędem wiążą się również i inne osady, które mają różne znaczenie w trakcie projektowania, wykonania i eksploatacji budowli.

Na powierzchniach gruntów skalistych wystawionych na procesy wietrzenia powstają utwory zwietrzelinowe. Mogą to być bloki skalne określane jako gołoborza lub piargi. Częściej spotyka się zwietrzeliny kamienisto-gliniaste, które rozwijają się na podłożu zbudowanym głównie z gruntów skalistych miękkich. Są to tak zwane osady ełuwialne.

U podnóży zboczy wysoczyzn i wyniesień, szczególnie, gdy są one zbudowane z gruntów spoistych, występują osady deluwialne, które powstały w efekcie powierzchnio-

37