68497 Obraz (37)

skowa czapka. Za każdym razem władza Makbeta jest postrzegana jako reżim totalitarny.

Z perspektywy teorii relcwancji zasadniczą kwestią pozostaje nie tyle wieloaspektowa konstrukcja znaku, ile pytanie o to, djac&ugo-odbiorcy odwołują się do równych referentów, a także ,nadają wielorakie znaczenia temu samemu przedmiotowi. Czapka wojskowa nic musi przecież charakteryzować Makbeta jako totalitarnego władcy, ale-na przykład - jako „zaledwie żołnierza”, a więc osobę, która nic jest godna królewskiego stanu. Pomińmy omawiany już wcześniej czynnik ostensywnego wskazania, który pjrzcz wyróżnienie czapki spośród pozostałych elemcnlow^klania widza do podjęcia trudu interpretacyjnego. Rozpocznijmy rozważania od momentu, kiedy - zgodnie -ze' słowami Kowzana - „widz starając się uzmysłowić znaczenie czapki, przywołuje w swoim umyśle obraz widzianego w telewizji południowoamerykańskiego dyktatora”^{1 2}. Jedną z podstawowych przyczyn takiego akurat skojarzenia wskazuje sam Ko-wzan. Obraz widzianego w telewizji dyktatora stanowi jedno ze źródeł naszego doświadczenia, kształtującego wyobrażenia o święcie, a ponieważ telewizja wywiera niezwykle silny wpływ na ludzką wyobraźnię, dlatego skojarzenia z postaciami pojawiającymi się w codziennych programach informacyjnych stają się bardzo prawdopodobne. Drugim - obok doświadczenia - kontekstem interpretacyjnym pozostają wnioski płynące z rozwoju fabuły. Przedstawiane w dramacie zdarzenia stwarzają dostateczne podstawy tego, aby postrzegać Makbeta jako totalitarnego władcę. Wykorzystanie czapki wojskowej, która odsyła do wyobrażeń o współczesnych reżimach, zmierza zatem do wzmocnienia takiego właśnie wyobrażenia o głównym bohaterze. Pamiętajmy jednak, że czapka wojskowa nie każdemu kojarzy się z konkretną postacią bezwzględnego władcy. Może przecież w bardziej ogólny sposób odsyłać do totalitarnych rządów junty wojskowej, bez wskazywania na region świata, kraj lub osobę. Pojęcie „władzy totalitarnej” przywołane zostanie w takim przypadku z pominięciem desygnowania jej wybranego „aspektu”, wielu zaś osobom obraz generała w ogóle nic musi się kojarzyć się z bezwzględnymi rządami wojskowych. Pomijając sytuację nieporozumienia, kiedy w opozycji do założeń twórców spektaklu mundur wojskowy niesie dla widza konotacje pozytywne, powróćmy do przykładu, w którym czapka wojskowa przypisuje Makbeta do stanu żołnierskiego. Nadanie czapce wojskowej tego akurat znaczenia pozwala odczytać założenie inscenizacyjne jako próbę zobrazowania faktu, iż Makbet - porywając się na władanie krajem - przekracza swoje ludzkie przeznaczenie. Takie rozumienie Szekspirowskiej tragedii pozostaje w zgodzie z interpretacjami sprowadzającymi jej przesianie do jednej z fundamentalnych prawd moralnych, która zawiera się w przykazaniu „nie zabijaj”. Morderstwo, które jest sprzeczne z ludzką naturą, pociąga za sobą karę w postaci „powolnej śmierci duszy winowajcy, zatruwanej zgrozą nad samą sobą, pohańbieniem samotnością i rozpaczą” . W dramacie prawdę tę wypowiada lekarz wezwany do Lady Makbet: „Czyny sprzeczne z prawami natury miewają sprzeczne z naturą ludzką konsekwencje”³. Czyny Makbeta sprzeczne są dodatkowo z jego własną naturą: wiernego i oddanego żołnierza, który nagle zapragnął stać się królem. W inscenizacji mogłaby przypominać widzom o tym czapka żołnierska, noszona przez głównego bohatera zamiast korony.

Którą z przedstawionych interpretacji wybierze widz teatralny? Czy w ogóle zdecyduje się na to, by żołnierskiej czapce przydać jakieś szczególne znaczenie? Przecież zaproponowane sensy tkwią już w samej fabule dramatu. Tak więc widzom czyny Makbeta mogą wydawać się znacznie bardziej okrutne od poczynań znanego jedynie z telewizji anonimowego generała lub pułkownika. Albo też, jeśli czerpać będą szczególną przyjemność ze śledzenia zawiłości rozwoju zdarzeń, wyrastających ze sprzecznych proroctw, nic zwrócą zapewne większej uwagi na nakrycie głowy bohatera.

Teoria relewancji nic daje jednoznacznej odpowiedzi na postawione wyżej pytania, stara się raczej określić źródła dokonywanych przez widzów wyborów. Obok postulowanych przez semiotykę reguł arbitralnego kodu stawia ich doświadczenie, wiedzę, wrażliwość i oczekiwania. Wybór południowoamerykańskiego dyktatora lub afrykańskiego „cesarza'’ Bokassy jako obrazu władzy totalitarnej będzie zależał w dużej mierze od doświadczenia, jakiego widzowi dostarczyły oglądane programy informacyjne. Przypisanie Makbeta stanowi żołnierskiemu to z kolei wynik naszej znajomości (wiedzy) określonej interpretacji dramatu. Natomiast odrzucenie obrazu współczesnego totalitaryzmu na rzecz bardziej przerażających zdarzeń tragedii stanowi wyraz wrażliwości odbiorcy. Morderstwa Makbeta mogą bowiem silniej oddziaływać na niektórych odbiorców aniżeli zdarzenia przedstawiane w codziennych programach informacyjnych.

W analizowanym przykładzie możliwe znaczenia podsuwane były przez funkcjonujące w danej kulturze kody, wśród których odbiorca dokonywał wyboru na podstawie zasygnalizowanych powyżej reguł relewancji. Należy jednak zwrócić uwagę na to, że - zgodnie z proponowaną przez Sperbcra i Wilson teorią relewancji - rozumienie docierających do nas z otoczenia sygnałów wcale nie musi się opierać na ustalonym z góry kodzie. Dla wyjaśnienia tej możliwości rozważmy jeden z klasycznych już przykładów, jakim posługuje sję Eco dla wyjaśnienia pojęcie kodu:

„W zbiorniku wodnym istnieje urządzenie (rodzaj pływaka), które osiągnąwszy poziom 0 uczula pewien aparat nadawczy zdolny do wysyłania sygnału (np. sygnału elektrycznego). Sygnał ten wędruje pewnym kanałem i zostaje odebrany w dolnym biegu przez aparat odbiorczy; ten odbiornik ujmuje sygnał w określoną formę, stanowiącą komunikat skierowany do adresata. W naszym przypadku adresatem jest drugi aparat, odpowiednio poinstruowany, który odbierając komunikat, zaczyna korygować sytuację wyjściową (może nim być, na przykład, mechanizm oparty na sprzężeniu zwrotnym i powodujący odpływ wody ze zbiornika)” .

Tak właśnie przebiega proces komunikacji w święcie cybernetyki. Zaprezentowany model nie oddaje jednak w pełni sytuacji, kiedy odbiorcą komunikatu jest człowiek. Pouczony o kodzie sygnalizacyjnym (na przykład: zapalenie się czerwonej lampki oznacza przekroczenie w zbiorniku krytycznego poziomu wody), zrozumie on, że woda osiągnęła stan alarmowy, ale nie ograniczy się do rozpoznania sytuacji. Jak podkreśla Eco: „Może się na przykład przestraszyć. Zaś przestrachu tego nie można zaliczać do reakcji uczuciowych niezależnych od zjawisk komunikacji, ponieważ opiera się on na zjawisku komunikatywnym”^{4 5}. Zgodnie z przedstawionym przez Eco rozumowaniem,(wszystkie reakcje powstałe bez udziału z góry ustalonego kodu (o zagrożeniu sygnalizowanym przez czerwoną lampkę musimy zostać uprzednio pouczeni) należałoby traktować jako emocjonalne, czyli - w potocznym rozumieniu - pozbawione podstaw logicznego wnioskowania. ; A by skorygować ten tok myślenia, wyobraźmy sobie,

1

   Ibidem.

2

   A. Harbagc, Posłowie [do:] W. Shakospeiirc, Makbet, s. 147.

3

   W. Shakcspcarc, Makbet, s. 126.

4

U. Eco, Nieobecna struktura, Warszawa 1996, s. 37.

5

^h Ibidem, s. 51.