68543 SDC11025

w N sg., jak narodi 'lud, naród, tłum, rzesza, ludzie’, bratrija 'bracia’ (odmiana I według deki. III, por. G sg. bratriję), gradi 'miasto, mieszkańcy miasta’, druziną 'drużyna’, kamenije, kamenije (r.nij.) 'kamienie, kupa kamieni* itp.

Niektóre przykłady: i minogi narodi oti galileję po nemi idoią Zogr. Mk VII, 7, por. w Mar. l.poj. i de; i se vesi gradi izidę protwę isusovi Mar. Mt. VIII, 31, por, w pozostałych zabytkach ewangelicznych formę sg. izide; kiło jesłi mati moja i khto\ sęłi bratrija moja ? Mar. Mt. VIII, 34 — tu orzeczenie w l.mn., a przydawka w l.poj,; kiło sęti bratrija moja 'którzy są bracia moi?*; vipraĆaaxQ ze jego druzina jemu Supr, 218, 24 'zapytała go drużyna jego’; da kamenije se %Mbi hądqti Zogr. Mt. IV, 3 'niech te kamienie staną się chlebem’; tu coli. kamenije występuje w funkcji l.mn.

Ze względu na motywację semantyczną użycia l.mn. orzeczenia opisana konstrukcja nazywa się konstrukcją według znaczenia, po łac. constructio ad sensum.

c. Forma orzecznika

Orzecznik, zarówno rzeczownikowy, jak też przymiotnikowy występuje w języku scs. regularnie w formie mianownika, por. w języku polskim orzecznik rzeczownikowy w narzędniku¹.

Niektóre przykłady: vy jeste solb zemi, vy jesłe svćti miru Zogr. Mt. V, 13-14 *wv jesteście solą ziemi, wy jesteście światłością świata’; ioam proroki bć Mar. Łk. XX, 6 'Jan był prorokiem’; relbja jesłi vira tvoja Mar., Zogr. Mt. XV, 28 'wielka jest wiara twoja*.

Wyjątkowo pojawia się orzecznik rzeczownikowy w formie narzędnika, np. dhoją bo bĆ era Supr. 489, 9 'Ewa bowiem była dziewicą*.

d.    Dopełnienie tzw. sprawcy

W konstrukcji biernej zdania w języku scs., na ogół zgodnie z innymi językami słowiańskimi, z wyjątkiem polskiego, przy orzeczeniu występuje dopełnienie sprawcy (agens, podmiot logiczny) w formie instr. lub w formie gen. z przyimkiem oti. W języku polskim mamy w podobnych wypadkach konstrukcję przyimkową — acc z przyimkiem przez.

Przykłady: bi (podm. domyślny: Isusi) iskuiajemi sotonoją (dijarolomi) Mar., Zogr. Mk I, 13 'był kuszony przez diabła’; posilani bysti angeli ganrih oti bogi Mar. Łk. I, 26 'posłany został anioł Gabriel przez Boga* itp.

e.    Przydawka celownikowa

Forma celownika, podobnie jak dopełniacza lub zaimka dzierżawczego, mofr wystąpić w funkcji przydawki przynależnościowej (dzierżawczej, po łac. tzw. dativu posscssivus). W języku polskim odpowiada takiej formie forma przydawki dopełni*’ czowej (tzw. genetivus possessivus).

Przykłady: x^ram}> moliłri Mar. Mt. XXI, 13 'dom (świątynia) modlitwy’; oti

* W potocznym języku polskim i w dialektach występuje także orzecznik w mianowniku.

\puitenije greyomi Mar. Mt. XXVI, 28 obok otipuitenije grit%ovi Łk. I, 77 (grćx* w Zogr.) 'odpuszczenie grzechów’; syni łi obok syni łrojb Mar. i Zogr. J. IV, 50 'syn twój* itp.¹

f. Podwójny biernik

Konstrukcja ta utworzona została prawdopodobnie na wzór grecki po pewnych czasownikach; w języku polskim odpowiada jej związek czasownika z biernikiem i narzędnikiem.

Przykład: sitvorq vy ćlorćkomi lorica Zogr. Mt. IV, 19 'uczynię (ustanowię) was łowcami ludzi’ itp.; występuje tu połączenie dopełnienia bliższego vy i dopełnienia orzecznikowego lonca, tzn. acc. |-acc. po czasowniku sitvoriti_} co odpowiada w polskim acc. + instr. po uczynić.

g. Miejscownik bezprzyimkowy

Język scs. zachował archaiczną konstrukcję miejscownika bezprzyimkowego obok powszechnie używanego wyrażenia przyimkowego, między innymi po takich czasownikach, po których w języku polskim możliwy jest tylko miejscownik z przyimkiem lub dopełniacz.

Przykłady: semb mestć Supr. 81, 3 *na tym miejscu’ (okolicznik miejsca); tomi casS Mar. Mt. XVIII, 18 *o tej godzinie’ (okolicznik czasu); kiło prikosnę są riza%i moixi Mar. Mk V, 30 'kto dotknął się szat moich*, dosłownie: 'w szatach moich*; w scs. możliwa też była konstrukcja kosnoti są z gen.²

h. Dativus absolutus

Dativus absolutus (dat. abs.), inaczej zwany celownikiem niezależnym, jest chyba najbardziej osobliwą konstrukcją składniową języka scs. Poza językiem scs. konstrukcja ta nie miała zastosowania w językach słowiańskich, nie licząc sporadycznych wypadków w języku średniobułgarskim czy staroruskim, gdzie zapewne chodzi o wpływ języka scs.

Pod względem formalno-gramatycznym i funkcjonalnym dat. abs. znamionuje się tym, że występujący w formie dat. rzeczownik lub zaimek pełni funkcję podmiotu zdania, natomiast łączący się z tą formą imiesłów, przeważnie strony czynnej, również w formie dat., pełni funkcję orzeczenia. Schemat konstrukcji możemy zapisać następująco:

dat. abs. = dat. subst., pron. (subiectum)-ł-dat. part. (praedicatum)

¹    Podobne konstrukcje datiwu possessiwu zachowały się w języku bułgarskim, np. balta mi ‘mój ojciec*, li ca ta im ‘ich twarze* itp.; posesywność jest tu wyrażona zaimkiem w celowniku. W łacinie dat. poss. występował najczęściej przy czasowniku łsse i oznaczał osobę, dla której coś istnieje, która coś posiada, np. liber miki est ‘mam książkę, książka jest moja’, multi nobit amid sunt ‘mamy wielu przyjaciół’ itp.

²    Konstrukcję miejscownika bezprzyimkowego spotykamy również w innych językach, por. np. strus. Novogorodł ‘w Nowogrodzie*, stczes. Plolktwicich ‘w Płoszkowicach'. stgluż. Budyłini 'w Budzi-azynie* itp.

119

118