56824 SDC11009

jw., wers 13, i inne formy omawiane już poprzednio w związku z przymiotnikami odmiany złożonej i zmianami w grupach z j (zob. §§ 15, a i 16, a).

5.    Porównać zmiany jerowe w języku scs. z odpowiednimi zmianami w języku polskim i rosyjskim.

6.    Wybrać i objaśnić wyrazy zawierające zgłoskotwórcze y, /, porównać pisownię sonantów z pisownią zwykłych połączeń r, l z jerami; podać oboczne formy rdzenne do sonantów.

Przykłady:

przefje (Zogr. Mt. VII, 5) — compar. przysłówka pochodzącego z liczebnika porządkowego r.n., por. przvo; podać inne formy; w rdzeniu y, por. poi. pierwej, pierwszy itp., ros. pernoje, penyj, czes.    prv•y itp.;

othcrzzeti są— zob. objaśnienie wyżej (pytanie 2); rs = y, oboczne do grupy rl pochodzącej z er, por. inf. otwrłsti < *otwersti < *otiversti; grupa arż > tf — ubezdźwięcznienie z pod wpływem /;

tlzcite — h = /, por. oboczną grupę U < eh .inf. tleSti < *telkii (przyjmuje się też oboczną postać ze sonantem *//A/t), por. poi. t/uc, ł/uAę itd.; objaśnić bliżej formę wyrazu i inne zjawiska fonetyczne, tj. wymianę k w c, kłi w Hi.

7. Uwagi do wyrazu brzvzno: fonetyka wyrazu i jego etymologia nie jest całkiem jasna. Na podstawie danych porównawczych (por. zestawienia w słownikach etymologicznych języka polskiego A. Brucknera, F. Sławskiego oraz języka rosyjskiego M. Yasmera i A. Preobrażenskiego) można przyjąć istnienie w języku ps. postaci z jerami: bsrazno i bzrzzizno, jak również postaci ze zgłoskotwórczym y (wtórnym): brwbno = brvzno. Wskazują na to różne realizacje w językach słowiańskich, por. poi. bierwiono 'belka’, stpol. birwno i birzwno, słowac. brvno, sch. brvno, czes. brezmo, ros. brecno.

W zaświadczonej formie bntino w przytoczonym tekście scs. trzeba przyjąć zmianę jerów miękkich na twarde pod wpływem samogłoski o w sąsiedniej sylabie: brstbno > brzmno.

8. Wybrać z tekstu i objaśnić formy imperfektu, określić temat, podać odmianę oraz opisać zmiany fonetyczne.

Przykłady:

bojaie tę (Zogr. Mk VI, 19) — 3. sg. imperf. od bojati tę, óo/g tę, bojiii są, koniug. IV (II), tern. -i-; / < y przed e — palat. I; w formie poświadczone jest ściągnięcie oaz ia w'jedno a; rekonstrukcja ps.: *bojla%e > bojaaSe ^ bojałe\ podać inne formy imperf. tego czasownika.

Inne przykłady do bliższego opisu: w wyżej podanym fragmencie tekstu: gn&oaaie tę, xotiaie, ne moźaałe < *moźta$e, yrańjaale, sluiaaSe, tvorjaa$e.

KONWERSATORIUM VIII § 22. Aoryst

l Uwagi wstępne

Aoryst (por. gr. aóristos, łac. aoristus) jest to czas przeszły’ prosty używany w języku ps. i scs. dla wyrażenia czynności minionej, w pewnym momencie zakończonej

(czas momentalny), bez bliższego zaznaczenia trwania w czasie. W związku z tym czas ten tworzyły częściej czasowniki dokonane (momentalne) niż niedokonane. Najbliższą paralelą ps. aorystu jest aoryst w języku greckim, istniejący w różnych odmiankach. Pod względem funkcji aorystowi odpowiada często w łacinie perfectum.

Z języków słowiańskich aoryst, podobnie jak imperfectum, zachowały tylko języki bułgarski, macedoński, serbochorwacki (częściowo) i łużyckie. W pozostałych językach aoryst znikł w okresie średniowiecza; w języku polskim formy aorystu i imperfektu, pomieszane zresztą, poświadczone są do XV w. Oba czasy przeszłe proste zostały zastąpione przez formy czasu przeszłego złożonego (por. § 25).

Język scs. odziedziczył z języka ps. trzy rodzaje aorystu, mianowicie dwa starsze: aoryst asygmatyczny i aoryst sygmatyczny I, a nadto jeden nowszy (późny nowotwór ps.), tzw. aoryst sygmatyczny II. Przejdźmy do bliższej charakterystyki poszczególnych rodzajów i ich odmian.

b.    Aoryst asygmatyczny (krótszy, bez cechy -<-)

Czas ten w przeciwieństwie do tzw. aorystu sygmatycznego (zob. dalej) nie posiadał cechy -s- (por. gr. sigma, stąd nazwa aorystu). Tworzył się od tych czasowników, których temat inf. był równy rdzeniowi zakończonemu na spółgłoskę. Czasowniki takie znajdujemy przede wszystkim w koniug. I, np. nes-ti, *rek-ti (scs. relti), *ved-ti (scs. vesti) itp. W koniug. II aoryst ten tworzy się od tematu skróconego przez odrzucenie przyrostka -ng- w inf., czyli od rdzenia, np. od dmg-, por. duig-nę-ti itp. W koniugacji III tworzy aor. asygm. czasownik *obreł-ti (scs. obrlsti) 'znaleźć', 1. sg. w scs. obręStę g *obrętj<ł, 2. sg. obręśteli Ą *obrętje!i i różniący się tylko prefiksem: *sir$t-ti (scs. sirfoti) 'spotkać, znaleźć’, 1. sg. saręffg, 2. sg. ssrąHteii. Pozostałe czasowniki scs., tj. z tematem na samogłoskę w inf. nie tworzyły aorystu asygmatycznego, tylko sygmatyczny I (zob. niżej).

Do tematu aorystu asygm. dochodziły następujące końcówki (zakończenia): sg. 1.-a    pl. 1. -o-mt    du. 1. -o-i(

2. -e    2. -e-te    2. -e-ta

3. -e    3. -g    3. -e-te

Zwrócić tu należy uwagę na homonimię 2. i 3. sg. -e, które w wyniku dawnych zmian zrównały się (zob. § 39, g, 2), jak również na homonimię 2. pl. i 3. du. Kontekst w każdym wypadku pomaga nam rozstrzygnąć, o jaką formę chodzi. W formach 1. i 2. pl. oraz w du. między tematem rdzennym a końcówką osobową jest jeszcze suf. -o- lub -e- (tzw. spójka tematyczna). Rdzenne k, g w formach aorystycznych w położeniu przed -e- przechodzą w i, z zgodnie z palat. I (zob. § 12, b); warunki takie były w 2. i 3. sg., 2. pl., 2. i 3. du., np.: rek a, mogt, rekom,, mogomi, rękę, mogę, rekovS, mogorl, ale rele, może, rećete, moiete, reieta, moźeta itp. (odmianę aorystu od różnych czasowników zob. § 39, a, b).

c.    Aoryst sygmatyczny I (z cechą -i- lub -/-)

1) Aoryst sygmatyczny I mógł być utworzony od wszystkich czasowników, z małymi wyjątkami, zarówno od tematu inf. zakończonego na spółgłoskę, jak też od tem. inf. zakończonego na samogłoskę. Do tematu inf. dochodziła cecha aorystu — su-

87