70164 Obraz (762)

36 I. zakres i kierunki współczesnych badań literackich

Tendencje przeciwstawne, nawiązujące d-o radykalnych h;i seł wczesnego formalizmu rosyjskiego, występowały początkowo z dużą siłą na szerokiej fali strukturalizmu zachodnioeuropej skiego (R. Barthes, G. Genette). Już jednak na kolokwium „Lingwistyka i literatura” w Cluny (kwiecień 1968) pojawił? się postulaty badania tekstów literackich jako „ideologemów” i usytuowania ich w przestrzeni historyczno-społecznej (J. Kri steva) ⁵².

3

Bezpośrednim lub przynajmniej pośrednim źródłem wszyst kich tych tendencji i pro-gramów jest niewątpliwie marksow ski materializm historyczny — jedyna dziś naukowo aktualna, całościowa koncepcja procesu dziejowego. Wybitny estetyk amerykański, Thomas Munro, pisze:

Spór koncentruje się głównie wokół następującego pytania: „czy czynnik społeczno-ekonomiczny jest podstawową, kierującą (controlling) przyczyną zjawisk artystycznych, czy też jedną tylko z wielu przyczyn współdziałających?” Nawet jednak w tej ostatniej, ostrożniejszej wersji jest to nasz dług zaciągnięty wobec Marksa i Engelsa, gdyż oni to pierwsi jasno wyrazili i rozwinęli koncepcję oddziaływania ekonomiki na historię kultury. Że wpływ taki w większym lub mniejszym stopniu zachodzi — to fakt dziś oczywisty dla przedstawicieli nauk społecznych i historii ogólnej. Mimo opóźnienia kulturalnego idea ta stopniowo wni knęła też do wież z kości słoniowej, zamieszkiwanych przez zachodnich historyków sztuki i estetyków⁵³.

s. 125 i n.; U. Eco, The Analysis of Structure, TLS z 27 IX 1963; Literary Criticism and Historical Understanding, ed. Ph. Damon, New York 1967; H. R. Jauss, Historia literatury jako wyzwanie rzucone nauce o literaturze [1967], PL 1972 z. 4; W. Morris, Toward a New Historicism, Princeton 1972; Historizitdt in Sprach- und Literaturwissenschaft, hgb W. Miiller-Seidel, Miinchen 1974; Literatur und Leser, hgb. G. Grimm, Stuttgart 1975; Rezeptionsasthetik, hgb. R. Warning, Miinchen 1975.

⁵⁸ J. Kristeva, Problóme de la structuration du texte. W: Theorie d’ensemble, Paris 1968 s. 312 i n. (przekład polski: PL 1972 z. 4). — O struk-turałizmie zachodnioeuropejskim — zob. R. Scholes, Structuralism vn Literaturę, New Haven—London 1974; J. Culler, Structuralist Poetics, London 1974; Wokół strukturalizmu (wybór przekładów), PL 1974 z. 3. Strukturalizm: „za" i „protiw”, wyd. J. Basin i M. Polakow, Moskwo 1975; S. Morawski, Estetyka a semiotyka, PL 1976 z: 3. — Por. nadto prace wymienione na końcu rozdziału w p. 2 i 3.

⁶³ Th. Munro, The Marxist Theory of Art History, JA XVIII (1959) nr 4 s. 431.

Sytuacja ta ułatwić powinna zarówno zbliżenie, jak i dyli u. \jny dialog z nauką o literaturze budowaną na założe-m> li marksistowskich. Wprowadzamy tu dla ścisłości to dłu-I .i niewygodne wyrażenie zamiast potocznego, „marksistow-■ nauka o literaturze” (którego zresztą dalej będziemy uży-), by zaznaczyć, że marksizm-leninizm (czy to jako zespół •■•r. lądów Marksa, Engelsa i Lenina, czy to jako współczesny \ .li-m światopoglądowy, z tych źródeł się wywodzący) pro-

.....uje nauce o literaturze podstawy światopoglądowe i meto-

inlogiczne oraz najogólniejsze tezy o rozwoju rzeczywistości i mlecznej — sam jednak teorii literatury czy metodologii foa-

i    ni literackich, jako swej części składowej, nie zawiera; pod ni względem nauka o literaturze znajduje się w sytuacji od-

•iirnnej niż np. ekonomia polityczna. Marksizm nie zawiera •./.czegółności pojęć i twierdzeń dotyczących swoistości lite— il tiry, typologii jej struktur, szczególnych prawidłowości jej n/.woju i szczególnych kryteriów jej wartościowania. Tezy, eilitowane zazwyczaj jako część składowa marksistowskiej li-'•ratury, są w gruncie rzeczy przekształconym dziedzictwem i etyki literackiej Hegla, rosyjskich rewolucyjnych demokra-/iw (W. Bieliński, N. Dobrolubow, N. Czernyszewski), a w pew-.ej mierze — także pozytywistycznej historii literatury. Przy-numienie pozamarksistowskiej genezy tych poglądów nie prze-i<l/a negatywnie o ich wartości prawdziwościowej. Idzie tylko to, by uświadomić sobie, że twierdzenia te, które można

ii    ./.tą w sposób spójny nadbudować nad marksistowskimi i łożeniami filozoficznymi — nie stanowią ich części integral-aj.

Jeśli zaś chodzi o wypowiedzi twórców systemu na tematy

■    i * • rackie, to na pewno zasługują one na pilną uwagę badaczy

■    /.uwających się do postawy marksistowskiej i stanowią pod-i.iwę do ważnych dyrektyw metodologicznych (np. artykuły . nma o Tołstoju⁵⁴). Zarazem jednak należy pamiętać, że były

^M O poglądach estetyczno-literackich Marksa i Engelsa — zob. M. ii zyc, Karl Marks i woprosy iskusstwa w: Woprosy iskusstwa i jilosofii, in liwa 1935; G. Lukaes, Karl Marx und Friedrich Engels ais Litera-mhmtoriker, Berlin 1948; P. Demetz, Marx, Engels und die Dichter, uillgurt 1955; H. Koch, Marxismus und Asthetik, Berlin 1961; G. Frid-, ndi-r, K. Marks i F. Engels i woprosy litieratury, Moskwa 19S2; St.