70446 P4200038

148 ERWIN PANOFSKY

symboliki owoców, por. także H. Frtedmann, The Symbolism of Crivelli’s Madonna and Child Enthroned with Donor in the National Gallery, „Gazette des Beaux-Arts” seria 6, XXXII, 1947, s. 65 1 nn., szczególnie s. 70.

“ POr. M. Melss, Light aa Form and Symbol, s. 179 i n.

** P°^r- ⁿP- Ch. de Tolnay, Le Mattre de Flśmalle..., s. 24. Na temat bezpodstawnej hipotezy, że Madonna w kościele wzorowana była na zaginionej kompozycji Mistrza z FIćmalle, patrz EL Panofsky, Early Netherlandish Painting, I, rozdz. VII: Jon van Eyck, przypis 194 *.

^M Patrologia Latina, CLXXII, kol. 494: „Omnia, quae de Ecclesia dicta sunt, possunt etiam de ipsa Virgine, aponza et matre sponsi, intelligi.” Na temat ideowego i morfologicznego związku pomiędzy Koronacją Najświętszej Mani Parmy a grupą Sponaua i Sponso, zob. P. Wilhelm, Die MarienkrSnung om Weatportal der Kathedrale von Senlia (dysertacja, Hamburg 1937), Hamburg 1941, s. 31 i nn. Dla umysłu średniowiecznego związek ten był tym bardziej naturalny, że Wulgata tłumaczy werset IV, 8 Pieśni nad pieśniami następująco: „Veni de Libano sponsa mea, veni de Libano, veni: coronaberis de capite amana." Trzeba również zwrócić uwagę, że jeden z najwcześniejszych przykładów ukazujących Chrystusa i ukoronowaną Dziewicę, tronujących razem — znana mozaika w S. Maria in Trastevere — opatrzony jest napisem z Pieśni nad pieśniami II, 13, V, 1 i VII, 11, W interesującym artykule The Coronation of the Virgin on a Capital from Reading Abbey, „Journal of the Warburg and Cour-tauld Institutes”, XIII, 1950, s. 1 i nn. J. Żarnecki, publikując najwcześniejszy znany przykład właściwej Koronacji, nie podnosi, co wydaje się dziwne, związku z Pieśnią nad pieśniami, a nawet cytuje werset „Veni de Libano..." według Złotej legendy raczej niż według właściwego źródła.

⁸⁴ Na temat tej szczególnie efektownej antiphrasia, por. A. L. Mayer, Mater et filia; Ein Versućh zur atilgeschichtlichen Entuńcklung einea Gebetaausdrucka, „Jahr-buch fur Liturgiewissenschaft”, VII, 1927, s. 60 i nn.

⁸⁸ Herrada z Landsbergu, Hortus Deliciarum, wyd. A. Straub i G. Keller, Strasburg 1901, tabl. LIX, s. 45 i n.

⁸⁸ Berlin, Staatsbibliothek, cod. theoL lat fol. 323, fol. 2 v. Por. V. Rosę, Verzeich-niss der lateiniachen Handschriften der Kdniglichen Bibliothek zu Berlin, II, 2, Berlin 1903 (Handschriften-Verzelchnisse der Koniglichen Bibliothek zu Berlin, XXX); s. 323 W. Diekamp, Die Miniaturen einer um das Jahr 1100 im Kloster W er den ge-schriebenen Bilderhandschrift zur Vita Sancti Ludgeri, „Zeitschrift fUr vaterlfindische Geschichte und Alterthumskunde” (Verein fiir Geschichte und Alterthumskunde West-falens), XXXVIII, 1880, s. 155 i nn. Miniatura ta jest szczególnie interesująca, gdyż jej niezwykła kompozycja z pewnością była inspirowana przez znany dyptyk konsularny Probianusa wykonany prawdopodobnie w 402 r. n.e. (R. Delbriłck, Die Consulardiptychen und verwandte Denkmdler, Berlin — Leipzig 1929, nr 65, s. 250 i nn.). Dwie plakiety owego dyptyku wciąż jeszcze zdobią skrzynkę, w której przechowywany jest rękopis, a niezwykle wydłużony kształt tego ostatniego (24 X 9 cm) można wytłumaczyć tylko tym, że wymiary jego były celowo przystosowane do wymiarów dyptyku (30 X 12,9 i 31,6 X 12,9 cm). Dyptyk musiał więc być w posiadaniu opactwa, zanim napisany został żywot jego świętego patrona i wydaje się zupełnie prawdopodobne, że plakieta z kości słoniowej z wczesnego XI w., której miejsce powstania nie jest dokładnie znane, ale która, jak się zdaje, również odtwarza schemat dyptyku Probianusa (A. Goldschmidt, Die Elfenbeinakulpturen aus der Zeit der Tcarolingisćhen und sdćhsisćhen Kaiser, II, Berlin 1918, s. 34, nr 73, tabl. XXIV), była również wykonana w opactwie św. Ludgera w Werden.

⁸⁷ Escorial, ms. Vitr. 17, fol. 3. Por. A. Boeckler, Das goldene Evangelienbuch Heinrichs III, Berlin 1933, pl. 7; również E. Schramm, Die deutschen Kaiser und Kónige in Bildem ihrer Zeit, Leipzig 1928, s. 205, il. 100 a. Jak dalece posuwało się średniowiecze w podkreślaniu duchowej tożsamości gminy kościelnej z Marią Panną (i Oblubienicą z Pieśni nad pieśniami), ilustruje w pełen uroku sposób przykład, który wskazał mi prof. Adolf Katzenellenbogen. Gdy w r. 1176 kapituła katedry w Chartres wystosowała pismo do swego biskupa-elekta, Jana Sałisbury, nie zaiwahano się po-

równać tego kościoła z Marią, a przyszłego biskupa z Chrystusem: „Acciementibm itaąue omnium votis desideratwn sibi postulat, et ad dilectum et ad electam stbt incunctanter as pirat Camotensis Ecclesia, sponsigue desideria lam tanpuescens: Oks-letur me, inąuit, osculo oris tui.”

| P. Vitry, La Cathźdrale de Reimt, II, Paris 1919, tabl. XIII, XIV. Na związek pomiędzy aediculą Madonny w Reims a katedrą w Chartres zwrócił uwagę H. Kumę, Dos Fassadenproblem der franzósischen Frilh- und Hochgotik, Strasburg 1912, a 12 i nn.

⁸⁸ Przykład z późnego XIII w. — relikwiarz z Nivelles (H. Liier, M. Creutz, Geschichte der Metallkunst, Stuttgart 1904—09, II, iL 204}; przykład z późnego XIV w. — relikwiarz w Akwizgranie (ibid., n, il. 212). Dla naszych rozważań szczególnie interesujące są przypadki, wskazane mi łaskawie przez p. Johna B. Hills, w których posążek Panny Marii, otoczony aediculą, umieszczony jest w centrum świecznika, jak w kościele NMP w Kołobrzegu [dziś w Muzaus rnnmi m Srodhowogo -w Dhipaku] i w ratuszu w Goslar (ibid., I, il. 271, 273).

⁸⁰    Interesujący jest fakt, źe anonimowy kopista, który umieścił Madonnę przy źródle Jana van Eyck w drobiazgowo opracowanej cediculi (Metropolitan Museum; H. B. Wehle, M. Salinger, The Metropolitan Museum of Art. A Catalogue of Earty Flemish, Dutch and German Paintings, New York 1947, s. 20 i nn.), nie tylko ozdobU ową aediculą symbolicznymi rzeźbami: posągiem Mojżesza i zwycięskiego Kościoła z prawej strony Marii, zaś Proroka i zwyciężonej Synagogi z lewej, lecz również wprowadził napisy, które z równą słusznością odnieść można do Marii Panny, jak i do Kościoła. Ponad baldachimem czytamy: „DOMUS DEI EST ET PORTA CELT (Genesis, XXVIII, 7, tu w odniesieniu do miejsca, w którym Jakub miał wizję (kabiny), zaś na przedzie wzniesionego krańca posadzki: „IPSA EST QUAM PSEPA-RAVIT DO[MI]N[V]S (nie „DOM[U]S” jak u Wehle a i Salinger) FILIO D(OMIJHI MEI” (Genesis XXIV, 44, tu w odniesieniu do Rebeki).

⁸¹    Na temat utożsamiania orlika (.oąuUegia, stąd francuskie ancotże i niemieckie Aglei lub Akelei) z uczuciami bólu i smutku, zob. np. La Cumę de Sainte-Palaye, Dictionnaire historiąue de l’ancien language franęois, I, 1875, s. 434 i n., w poezji XV wieku (jak u Alaina Chartiera „Au cueur avoit tres-amtre ancollye”) nazwa rośliny bywa rzeczywiście stosowana jako synonim określenia stanu psychicznego. Ostatnio artykuł R. Fritza, Die symbolische Bedeutuny der Akelei, „Wallraf-Richartz-Jahrbuch”, XIV, 1952, s. 99 i n., ucierpiał na tym, że autor nie zna powszechnie wiązanych z orlikiem treści symbolicznych, a nawet jest przekonany, nie mając żadnych po temu powodów, że jego nazwa niemiecka, Aglei, wiązana była z kabalistycznym imieniem Boga, AGLA; artykuł ten podaje wszakże cenne zestawienie przykładów w malarstwie i tkactwie XTV i XV wieku. Występowanie orlika w ołtarzu gandaw-skim, na tryptyku Portinarich Hugona van der Goes i w berlińskiej Madonnie Geert-gena tot SŁnt Jams, demonstrują ilustracje 280, 447, 462, w: E. Panofsky, Early Nether-landish Painting, II, oraz I: Epilogue s. 326, 330; rozdz. VIII: Hubert and I or Jan m Eyck, przypis 220 *;

⁸¹ Wersety na ramie, na szczęście przepisane zanim została usunięta, brzmią:

Mater hec est filia,

Pater hic est natus.

Quis audiwt talia?

Deus homo natus.

Matka ta jest córką,

Ojciec się tu zrodził.

Któż dziw taki słyszał?

Bóg z człeka zrodzony.

O rozpoznaniu hymnu, patrz M. Meiss, Light as Form and Symbol, s. 179 i n.

⁸⁸ O negatywnych implikacjach północy, zob. J. Sauer, Symbolik des Kirdw*-gebaudes, wyd. 2, Freiburg 1924, s. 88, 90—92; również moja praca Abbot Super or the Abbey Church of St-Denis and ita Art Treasures, s. 210 i uh., 244. Można