18742 P4200037

146 ERWIN PANOFSKY

** Warto zwrócić uwagę, że umywalnia i ręcznik w związku ze sceną Zwiasto-\ wania występuje Już w De Buz Hours, fol. 20 (E. Panofisky, The De Buz Book of Hours,\ tabi. HI). Ze połączenie misy i ręcznika było powszechnie przyjętym symbolem czystości Marii, świadczy fakt występowania tych szczegółów, wraz z książkami, jako niezależnych motywów martwej natury na odwrocie Madonny z ok. 1480, skopiowanej z Madonny Froimont Rogera van der Weyden, w Caen. (E. Panofsky, Early Netherlan-dish Painting, I, rozdz. IX: Roger van der Weyden, s. 296, n, il. 372), gdzie niepodobna tłumaczyć ich jako elementu naturalistycznie przedstawionego wnętrza; zob. Catalo-gue of the D. G. van Beuningen Collection, nr 35, tabl. 26, 27; Orangerie des Tuile-ries, La Naturę morte de l’antiquiti d nos jours, aorU-juin 1952, wstęp; A. Maiurl, opr. C. Sterling, nr 7, tabL IL

“ Ilustruje to poniższy wykres.

! ! PANNA

			O'
				i
		BUŹNttJA		WAGA { } KOZIOROŻEC
	•		*1	lOt
l J BARAN		RAK		i 7 1 1 » » SKORPION | ! WOONIK
■fe«	•		•	'o!
ii i i i
! ! ^BYK		LEW		STRZELEC | i RYBY
"lot"			*	|o;
i i f i			i i	i * i i

Rozmieszczenie znaków zodiaku na posadzce waszyngtońskiego Zwiastowania Jana van Eyck; znaki przedstawione przy pomocy pustych kół są niewidoczne, ale pozycję ich można wywnioskować z pozycji innych znaków.

W zasadzie moja interpretacja waszyngtońskiego Zwiastowania (por. także H. Kauffmann, Jan van Eycks „Amolfinihochzeitr, Geistige Weil Vierteljahresschr. fur Kultur- und Geisteswiss., IV, 1950, s. 45 i nn.) zgodna jest z interpretacją de Tolnaya (Flemish Paintings in the National Gallery of Art, s. 175 i nn.), z wyjątkiem jedynie kwestii utożsamiania postaci na witrażu z Bogiem Starego Testamentu raczej niż z Chrystusem (jak niesłusznie przypuszczałem w The Friedsam Annunciation, s. 450, przypis 32). Trzeba jednak zwrócić uwagę, że inskrypcje na płytach z Samsonem nie są właściwie odtworzone w przypisie 12 de Tolnaya. Litera przed skróconym CON-VTVtO to nie „T” lecz „I” ze znakiem abrewiacji, oznaczające IN; zaś inskrypcja na płycie Samsona i Dalili brzmi: _.R A DALIDA UXORE S.„, które przypuszczalnie należy uzupełnić do „[Samson traditujr a Dalida uzore s[ua]”. Na temat interpretacji tej sceny jako typologicznego odpowiednika Złożenia do Grobu, zob.np. B. Rackham, The Ancient Glass of Canterbury Cathedral, London 1949, s. 76: „Ecclesie causa Christi caro marmore clausa, Ut Samson tipice causa dorminit arnice.” O związku z pomysłem pisania słów „Ecce ancilla” od góry ku dołowi, por. np. Zwiastowanie Pra Angelico w Chiesa del Gesu w Cortonie (G. Prampolini L’Annunciazione nei pittori primitiiH italiani, Mediolan 1939, tabL 44, 48).

** Wydaje się, że taka interpretacja sceny (postać, najwyraźniej kobieca, klęczy

przed dowódcą w zbroi, za którym widoczna są postacie żołnierzy) jest bardziej głusz-na niż przypuszczenie, że przedstawia ona Esterę przed Ahaswerem (Ch de Tolnay. Le Maitre de FIćmalle..., s. 50, przypis 87); Ahaswer wysłuchujący skargi Estery przedstawiany jest zazwyczaj Jako tronujący, a nie stojący, l odziany raczej w szaty królewskie niż w zbroję. Należy również zwrócić uwagę, że wielka łódź przecina rzekę nie od lewej ku prawej (Ch. de Tolnay, ibid. s. 29), lecz od prawej ku lewej. Interesujący jest fakt, że napis na rąbku szaty Marli („Qtuui cedrus exaItata sum in Li-bano...”) zaczerpnięty z księgi Eklezjasty {Ecćleslastes, XXIV, 7, często występujący w księgach liturgicznych holenderskich i flamandzkich), zawiera dwie bezpośrednie aluzje do Syjonu 1 Jeruzalem. Dalszy jego ciąg stanowi zdanie. „Et ęuosi capressus in monte Sion" (wiersz 18), poprzedza go natomiast werset: ^Et sic in Sion fornala sum, et in cinitate sanctificata similiter reąuiem, et in Jerusalem potestos mea" (wiersz 15).

³⁷    Na temat połączenia form romańskich i gotyckich w Madonnie ze zbiorów Rothschilda i w ołtarzu Nicholasa van Maelbeke, zob. E. Panofsky, Early Netherlan-dish Painting, I, rozdz. VII: Jan van Eyck, s. 187, 191.

³⁸    New York, Morgan Library, ms. 729, foL 345 v., Morgan Catalogue, 1934, nr 57, tabl. 52.

³⁹    Bonawentura, Liber Sententiarum, III, dist 9, art I. qu. 2: przedstawienie religijne jest dopuszczalne „propter simplidum rudttatem, propter affectuum torii-totem, propter memoriae labilitatem”.

⁴⁰    Przeciwstawieniem grupy pelikana jest w obrazie drezdeńskim feniks, _a oparcie tronu wieńczą posążki przedstawiające ofiarę Abrahama (odpowiednik grupy pelikana) i zwycięstwo Dawida nad Goliatem (odpowiednik feniksa).

⁴¹    Madonna z irysem Diirera, dawniej w kolekcji Cooka w Richmond, obecnie w National Gallery w Londynie. Zob. E. Panofsky, Albrecht Durer, wyd 3, Princeton 1948, I, s. 94 i n.; II, s. 169, z dalszymi wskazówkami.

⁴⁸    Wielokrotnie reprodukowane, np. R. van Marle, op. dt, m, s. 141, iL 84; Giotto, des Meisters Gemdlde, wyd. C. H. Weigelt, Stuttgart — Berlin — Leipzig 1925 (Klassiker der Kunst, XXIX), s. 128.

⁴⁹    Wielokrotnie reprodukowane, np. R. van Marle, op. cit, n, s. 32, iL 18; C. H. Weigelt, Duccio di Buoninsegna, Leipzig 1911, tabl. 16. Niemal identyfikacja niewierności żydowskiej i pogańskiej (tak, by symbolami obu mogły stać się klasyczne „idole”) nie jest niczym niezwykłym. Prof. W. S. Heckscher skierował moją uwagę na Wprowadzenie Marii do Świątyni z XI w. (Praga, kościół Pijarów), gdzie dwie kolumny, Jachim i Boaz, wieńczy replika słynnego Spinario, z łatwością dająca się rozpoznać.

⁴⁴ Reprodukcje ukazujące omawiane szczegóły — niestety obcięte — zarówno u R. van Marłe’a, op. cit., s. 387, il. 254, jak i A. Venturiego, Storia deWarte ttaliana, Milano 1901—39, V, s. 698, il. 566 — zob. G. Rowley, Ambrogio Lorenzem il pensatore, „La Balzana”, I, 1928, nr 5.

⁴³ Ch. de Tolnay, Le Maitre de Flimalle..., s. 15.

⁴⁹ Por. W. Molsdorf, Christliche Symbolik der mittelalterlichen Kunst, wyd. 2, Leipzig 1926, s. 138 i nn.; H. Swarzenski, Dłe lateinischen Uluminierten Handschriften des XIII. Jahrhunderts in den Landem on Rhein, Main und Donau, Berlin 1938, s. 127, przypis 3.

⁴⁷    Speculum Humanae Salnationis, rozdz. 10 (J. Lutz, P. Perdrizet, Speculum Humanae Salnationis, Mulhausen 1907—09, I, s. 23; II, tabl. 20). Powołanie się na dalsze ustępy, w których epitet „candelabrum" zastosowany jest do Panny Marii, mb. Patrologia Latina, CCXIX, Index, kol. 504. Patrz również poniżej, przypis 59.

⁴⁸    Zob. E. Panofsky, Early Netherlandish Painting, I, rozdz. IV: The Regłonal Schools, s. 126.

⁴⁹    Ch. de Tolnay, Le Maitre de Flimalle..., s. 16, iL 24; The Worcester-Philadet-phia Ezhibition of Flemish Painting, Febmary 23-March 12, and March 25-April 26, 1939, nr 5.

^M Zob. Ch. de Tolnay, Le Maitre de Flimalle..., s. 33 i s. 5, przypis 79. Na temat