71591 Obraz4

XVIII BIOGRAFIA I LEGENDA

W Paryżu próbował wrócić do czynnej działalności politycznej, ale i tym razem bez powodzenia. Nie otrzymał znaczniejszego poparcia w wyborach do władz Komitetu Narodowego, na którego czele stal dawny jego nauczyciel z czasów przedlistopadowych — wybitny historyk Joachim Lelewel. Obciążając winą za niepowodzenie powstania wiele osób, w tym m.in. sejmową partię „kaliszan” braci Wincentego i Bonawentury Niemojowskich, występując przeciw generałowi Józefowi Bemowi i Lelewelowi, w ostatnich miesiącach życia zbliżył się do obozu księcia Adama Czartoryskiego, czego nie mogli mu wybaczyć dawni przyjaciele „klubiści”. Wówczas to chyba rodzi się kolejny mit biograficzny, mówiący o zmiennej, koniunkturalnej postawie Mochnackiego jako polityka, który przechodząc z jednej orientacji politycznej do drugiej pragnie za wszelką cenę zdobyć znaczenie i władzę, co w ostrych słowach sformułował m.in. Juliusz Słowacki w piątej pieśni Beniowskiego:

Wierzę w respublik jedynaka syna —^:

Mochnacki nim byl u nas, ten kostera!

Co wielkich marzeń nie przestając snować

Przez Dyktatora dal się ukrzyżować.

Wierzę, że powstał w człowieczej postaci,

I szedł na wielki sąd, co kraj rozwidni;

Po drodze wstąpił do Arystokracji,

I w tern bez ognia piekle bawił trzy dni;

Potem w książeczce sądził swoich braci,

Tych co są prawi, i tych, co bezwstydni.

Weń uwierzywszy z dwóch tomów zaczętych:

W emigracyjnych wierzę wszystkich świętych.

(w. 409-420)"

Wymieniona przez poetę „książeczka” „w dwóch tomach zaczętych” to największe dokonanie pisarskie Maurycego

“ Cyt za wyd.: J. Słowacki, Dzieła wszystkie, pod red. J. Kleinera, t. V, wyd. II, Wrocław 1954, s. 135.

Mochnackiego — historyczne dzieło Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831, którym zapłodnił wyobraźnię pisarzy i zainspirował późniejszych historyków, przedstawiając m.in. barwny, dynamiczny i pełen dramatycznego napięcia opis Nocy Listopadowej oraz stawiając sugestywną, mistrzowsko przy tym wyrażoną tezę, iż listopadowy zryw miał wszelkie szanse powodzenia: „Wyraz nie umieliśmy zdaje się być najwłaściwszy w tej mierze. Nie nie mogliśmy, ale nie umieliśmy” ¹⁵.

Juliusz Słowacki w sarkastycznej dygresji z Beniowskiego nie miał jednak racji. Spór o postępowanie Mochnackiego, toczący się od czasów romantyzmu po dziś, przekonująco — jak się zdaje — rozstrzygnął Bronisław Łagowski w książce Filozofia polityczna Maurycego Mochnackiego (Kraków 1981). Autor przedstawił tytułową filozofię polityczną nie tylko w świetle publicystyki, co czyniono we wcześniejszych badaniach, ale i w kontekście praktycznej działalności, ze szczególnym uwzględnieniem specyficznych uwarunkowań historycznych i społecznych, w których przyszło Mochnackiemu żyć i tworzyć. Wykorzystując w analizie kategorie socjotechniki i socjologii wiedzy, rezygnując z psychologicznego uzasadniania poszczególnych zdarzeń z biografii, Łagowski odkrywa, iż pisarz w myśleniu o społeczeństwie, w pojmowaniu polityki i jej urzeczywistnianiu w konkretnym działaniu, bynajmniej romantykiem nie był. Prezentował natomiast — zgodnie z określeniem Stanisława Brzozowskiego¹⁶ — sposób działania „człowieka nowoczesnego” i nowoczesnego polityka, w dzisiejszym tego słowa znaczeniu, który — czy nam się to

¹⁵    M. Mochnacki, Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831, t. 1, oprać, i przedmową poprzedził S. Kieniewicz, Warszawa 1984, s. 53.

¹⁶    Zob. S. Brzozowski, O Maurycym Mochnackim, [w:] Glosy wśród nocy. Studia nad przesileniem romantycznym kultury europejskiej, Lwów 1912.